Marathi govt jobs   »   Study Materials   »   वाळवंटीकरण

वाळवंटीकरण | Desertification : MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 अभ्यास साहित्य

वाळवंटीकरण

वाळवंटीकरण : वाळवंटीकरण हा जमिनीच्या ऱ्हासाचा एक प्रकार आहे ज्यामध्ये मानवी क्रियाकलाप किंवा नैसर्गिक प्रक्रियांमुळे जैविक उत्पादन नष्ट होते, परिणामी सुपीक क्षेत्र कोरडे होतात. हवामानातील बदल आणि मानवाकडून होणारे मातीचे अत्याधिक शोषण यासारख्या असंख्य कारणांमुळे कोरड्या भागाचा विस्तार होतो.

Title Link  Link 
MPSC परीक्षा 2024 – अभ्यास योजना | MPSC Exam 2024 – Study Plan अँप लिंक वेब लिंक 

वाळवंटीकरण: विहंगावलोकन

वाळवंटीकरण : विहंगावलोकन
श्रेणी अभ्यास साहित्य
उपयोगिता MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024  व सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी
विषय भूगोल
लेखाचे नाव वाळवंटीकरण
लेखातील प्रमुख मुद्दे
  • वाळवंटीकरणा विषयी सविस्तर माहिती

वाळवंटीकरणाचा अर्थ

जंगलतोड, दुष्काळ, हवामान बदल, मानवी क्रियाकलाप किंवा अकार्यक्षम शेती यांचा परिणाम म्हणून, समृद्ध जमीन वाळवंट होऊ शकते आणि प्राणी आणि वनस्पती यांसारखी नैसर्गिक संसाधने गमावू शकतात. ही प्रक्रिया वाळवंटीकरण म्हणून ओळखली जाते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, जेव्हा जमिनीच्या तुकड्यावरची माती पिके, पशुधन आणि वन्यजीवांना आधार देण्यासाठी अयोग्य असते तेव्हा वाळवंटीकरण होते.

वाळवंटीकरण कारणे

वाळवंटीकरणामुळे वनस्पती आणि प्राणी नष्ट होतात तसेच उत्पादक भूभागाचे वाळवंटात रूपांतर होते. साहेल, मंगोलिया, गोबी वाळवंट, दक्षिण अमेरिका आणि इतर प्रदेशांना वाळवंटीकरणाचा मोठा फटका बसला आहे. हे उत्स्फूर्तपणे आणले जाऊ शकते किंवा, मानवी क्रियाकलापांद्वारे आणले जाऊ शकते. जे शेतकरी त्यांच्या मेंढ्या, शेळ्या आणि गुरे यांना जास्त चरायला परवानगी देतात ते स्थानिक वनस्पती कोमेजून मातीची धूप करतात. कधीकधी, अयोग्य सिंचन तंत्रामुळे मातीची गुणवत्ता कमी होते आणि वाळवंटीकरण होते.

पृथ्वीच्या तापमानात वाढ होत असल्याने वाळवंटी प्रदेश अधिकाधिक उष्ण होत आहेत. या प्रदेशांमध्ये सामान्यत: अधिक तीव्र हवामान घटना आणि कमी पाऊस दिसून येतो. अति उष्णतेमुळे भारताचे वातावरण बदलते, परिणामी दुष्काळ पडतो, ज्यामुळे वनस्पती आणि झाडे नष्ट होतात. या सर्व समस्या जलद लोकसंख्येच्या विस्तारामुळे अधिक बिकट बनल्या आहेत कारण लोकसंख्या वाढते तशी नैसर्गिक संसाधनांची मागणीही वाढते.

वाळवंटीकरण नैसर्गिक कारणे

पूर, दुष्काळ आणि भूस्खलन यासारख्या नैसर्गिक आपत्तींना मातीची धूप कारणीभूत आहे. त्यामुळे सुपीक माती हलवली जात आहे. शेवटी वाळवंटीकरण याचा परिणाम होतो. बॅडलँड टोपोग्राफी हा पाण्याच्या धूपाचा परिणाम आहे. वाळवंट होण्याच्या प्रक्रियेतील हा एक टप्पा आहे. वाऱ्याच्या आक्रमणामुळे जमिनीची सुपीकता कमी झाल्यामुळे हे क्षेत्र वाळवंटीकरणास अधिक संवेदनाक्षम आहे.

वाळवंटीकरण प्रभाव

वाळवंटीकरण आणि जमिनीच्या ऱ्हासामुळे जगभरातील शेतीची उत्पादकता, तसेच स्वच्छ पाणी आणि हवेची उपलब्धता गंभीरपणे धोक्यात आली आहे. गुंतागुंतीच्या माध्यमांद्वारे, त्याचा मानवी आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो. मातीचा ऱ्हास आणि काही भागात वाळवंटाचा विस्तार झाल्यामुळे अन्न उत्पादन कमी होते, पाण्याचा पुरवठा सुकतो आणि समुदायांना अधिक आदरातिथ्य असलेल्या भागात स्थलांतरित होण्यास भाग पाडले जाते.

कृषी उत्पादकता घसरल्याने मोठ्या लोकसंख्येच्या जीवनमानावर परिणाम होतो. जागतिक लोकसंख्या वाढीमुळे पर्यावरणावर अधिक दबाव येईल आणि परिणामी अन्नाचा तुटवडा निर्माण होईल. निकृष्ट जमीन कार्बन डायऑक्साइड (CO2) शोषण्याची क्षमता गमावते, जी सध्याच्या ग्लोबल वार्मिंग आणि हरितगृह वायूच्या स्थितीत मुख्य योगदानकर्ता आहे. जमिनीच्या ऱ्हासामुळे पृष्ठभाग आणि भूजल संसाधने प्रमाण आणि गुणवत्तेत घसरली आहेत. प्रदेशाच्या वाढत्या वाळवंटामुळे या प्रदेशातील वनस्पती आणि प्राणी धोक्यात आले आहेत.

वाळवंटीकरणाचा मानवी आरोग्यावर होणारा परिणाम

अपुऱ्या अन्न आणि पाण्यामुळे कुपोषण होते; खराब स्वच्छता आणि स्वच्छ पाण्याच्या कमतरतेमुळे संक्रमण पाणी आणि अन्नाद्वारे प्रसारित केले जाते. श्वासोच्छवासाची परिस्थिती वायु दूषित घटकांमुळे आणि वाऱ्याच्या धूलिकणामुळे निर्माण होते. जेव्हा लोकसंख्या हलते तेव्हा ते संसर्गजन्य रोग पसरवतात.

वाळवंटीकरण प्रतिबंध

विशिष्ट मातीच्या खोलीवर, वाळू आणि खडीचे रिक्त थर मीठ सापळे म्हणून तयार होतात. मीठ सापळे क्षारांना जमिनीच्या पृष्ठभागावर प्रवेश करण्यापासून रोखून पाण्याचे नुकसान कमी करतात. सिंचनातील सुधारणांमुळे क्षार जमा होणे थांबू शकते आणि पाण्याचे बाष्पीभवन कमी होऊ शकते. या पद्धतीमध्ये जमिनीतून पाणी गोळा होण्यापासून किंवा त्वरीत बाष्पीभवन होण्यापासून रोखण्यासाठी सिंचन प्रणालीच्या डिझाइनमध्ये बदल करणे समाविष्ट आहे.

वारा आणि पाण्यामुळे होणारी मातीची धूप कव्हर पिकांमुळे थांबते. ते स्थानिक पातळीवर दुष्काळाचे परिणाम देखील कमी करू शकतात. मोठ्या प्रमाणावर, वनस्पति नियमित पावसाच्या नमुन्यांचे संरक्षण करण्यास मदत करू शकतात. बारमाही किंवा त्वरीत वाढणारी वार्षिक पिके कव्हर पिके म्हणून वापरली जाऊ शकतात. विविध पिकांच्या एकाच तुकड्यावर वेगवेगळ्या वाढीच्या हंगामात विविध पिकांच्या फेरबदलाला पीक रोटेशन असे म्हणतात. कापणीच्या वेळी गमावलेली महत्त्वपूर्ण पोषक तत्वे बदलून, ही पद्धत मातीचे उत्पादन टिकवून ठेवू शकते.

रोटेशनल ग्रेझिंग ही एका विशिष्ट क्षेत्रात गुरे चरण्याचा दबाव कमी करण्याची पद्धत आहे. ते कोणत्याही एका प्रदेशातील वनस्पती आणि मातीला कायमचे नुकसान पोहोचवण्यापूर्वी, पशुधन नियमितपणे वेगवेगळ्या चराईच्या ठिकाणी स्थलांतरित केले जाते. टेरेसिंग प्रक्रियेचा परिणाम सपाट जमिनीच्या अनेक स्तरांवर होतो जे डोंगराच्या कडेला कापलेल्या लांब पायऱ्यांसारखे दिसतात. ही पद्धत वाहणे कमी करते, मातीची धूप कमी करते आणि एकूणच पाण्याचे नुकसान कमी करते.

समोच्च शेती आणि समोच्च बंडिंगमध्ये, भूप्रदेशाच्या नैसर्गिक वाढीनुसार दगडांच्या रेषा घातल्या जातात. या पद्धती पर्जन्यवृष्टी होण्यापूर्वी कॅप्चर करण्यात आणि टिकवून ठेवण्यास मदत करतात. माती ओलसर आणि जड ठेवून ते वाऱ्याची धूप देखील रोखतात. विंडब्रेक हे त्वरीत विकसित होणाऱ्या झाडांच्या पंक्तींना लंबवत पृष्ठभागावर असलेल्या वाऱ्यांच्या दिशेला संरेखित करून तयार केले जातात. त्यांचा वापर ढिगाऱ्यांना अतिक्रमण होण्यापासून रोखण्यासाठी देखील केला जाऊ शकतो, परंतु त्यांचा मुख्य उद्देश वारा-चालित मातीची धूप कमी करणे हा आहे.

ढिगाऱ्यांच्या काठावर राहणाऱ्या वनस्पतींचे ढिगारे स्थिर करण्यासाठी संरक्षित केले पाहिजेत. खाली असलेल्या मूळ प्रणाली मातीला एकसंध धरून ठेवतात, तर झाडाचे वरचे भाग जमिनीला पृष्ठभागावरील वाऱ्यापासून संरक्षण करण्यास मदत करतात.

वाळवंटीकरण | Desertification : MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 अभ्यास साहित्य_3.1

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान(GS) 
तारीख वेब लिंक  अँप लिंक 
31 डिसेंबर  2023 जालियनवाला बाग हत्याकांड जालियनवाला बाग हत्याकांड
1 जानेवारी  2024 गांधी युग गांधी युग
3 जानेवारी 2024 रक्ताभिसरण संस्था रक्ताभिसरण संस्था
5 जानेवारी 2024

 

प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी   प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी
  7 जानेवारी  2024 1857 चा उठाव 1857 चा उठाव
9 जानेवारी  2024  प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी  प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी
11 जानेवारी 2024 राज्यघटना निर्मिती राज्यघटना निर्मिती
13 जानेवारी 2024 अर्थसंकल्प अर्थसंकल्प
15 जानेवारी 2024 महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार
17 जानेवारी 2024 भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल
19 जानेवारी 2024 मूलभूत हक्क मूलभूत हक्क
21 जानेवारी 2024 वैदिक काळ वैदिक काळ
23 जानेवारी 2024 सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी
25 जानेवारी 2024 शाश्वत विकास शाश्वत विकास
27 जानेवारी 2024 महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य
29 जानेवारी 2024 1942 छोडो भारत चळवळ 1942 छोडो भारत चळवळ
31 जानेवारी 2024 भारतीय रिझर्व्ह बँक  भारतीय रिझर्व्ह बँक 

 

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख वेब लिंक  अँप लिंक 
1 फेब्रुवारी 2024 भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे
2 फेब्रुवारी 2024 स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था
3 फेब्रुवारी 2024 रौलेट कायदा 1919 रौलेट कायदा 1919
4 फेब्रुवारी 2024 गारो जमाती गारो जमाती
5 फेब्रुवारी 2024 लाला लजपत राय लाला लजपत राय
6 फेब्रुवारी 2024 भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15
7 फेब्रुवारी 2024 भारतातील हरित क्रांती भारतातील हरित क्रांती
8 फेब्रुवारी 2024 मार्गदर्शक तत्वे मार्गदर्शक तत्वे
9 फेब्रुवारी 2024 गौतम बुद्ध : जीवन आणि शिकवण गौतम बुद्ध : जीवन आणि शिकवण
10 फेब्रुवारी 2024 भारतीय नियोजन आयोग आणि NITI आयोग भारतीय नियोजन आयोग आणि NITI आयोग
11 फेब्रुवारी 2024 भारतीय राज्यघटनेची मूलभूत रचना सिद्धांत भारतीय राज्यघटनेची मूलभूत रचना सिद्धांत
12 फेब्रुवारी 2024 महागाईचे प्रकार आणि कारणे महागाईचे प्रकार आणि कारणे
13 फेब्रुवारी 2024 श्वसन संस्था श्वसन संस्था
14 फेब्रुवारी 2024 अलैंगिक प्रजनन  अलैंगिक प्रजनन 
15 फेब्रुवारी 2024 सातवाहन कालखंड सातवाहन कालखंड
16 फेब्रुवारी 2024 बिरसा मुंडा बिरसा मुंडा
17 फेब्रुवारी 2024 पंचायतराज समित्या पंचायतराज समित्या
18 फेब्रुवारी 2024 कोळी,भिल्ल व रामोश्यांचे बंड कोळी,भिल्ल व रामोश्यांचे बंड
19 फेब्रुवारी 2024 1991 च्या आर्थिक सुधारणा 1991 च्या आर्थिक सुधारणा
20 फेब्रुवारी 2024 जगन्नाथ शंकरशेठ जगन्नाथ शंकरशेठ
21 फेब्रुवारी 2024 पंडिता रमाबाई पंडिता रमाबाई
22 फेब्रुवारी 2024 भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370 भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370
23 फेब्रुवारी 2024 शिक्षणविषयक आयोग व समित्या शिक्षणविषयक आयोग व समित्या
24 फेब्रुवारी 2024 आम्ल पर्जन्य आम्ल पर्जन्य
25 फेब्रुवारी 2024 73 वी घटना दुरुस्ती कायदा 73 वी घटना दुरुस्ती कायदा
26 फेब्रुवारी 2024 संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ
27 फेब्रुवारी 2024 गोदावरी नदी खोरे गोदावरी नदी खोरे
28 फेब्रुवारी 2024 सार्वजनिक वित्त सार्वजनिक वित्त
29 फेब्रुवारी 2024 राज्य लोकसेवा आयोग राज्य लोकसेवा आयोग

 

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख वेब लिंक  अँप लिंक 
1 मार्च 2024 केंद्र – राज्य संबंध केंद्र – राज्य संबंध
2 मार्च 2024 दिल्ली सल्तनत दिल्ली सल्तनत
3 मार्च 2024 राष्ट्रीय उत्पन्न राष्ट्रीय उत्पन्न
4 मार्च 2024
भाऊ दाजी लाड व बाळशास्त्री जांभेकर भाऊ दाजी लाड व बाळशास्त्री जांभेकर
5 मार्च 2024
भारतातील सहकारी संस्था भारतातील सहकारी संस्था
6 मार्च 2024 बंगालची फाळणी बंगालची फाळणी
7 मार्च 2024 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
8 मार्च 2024 मोपला बंड मोपला बंड
9 मार्च 2024 42 वी घटना दुरुस्ती कायदा 1976 42 वी घटना दुरुस्ती कायदा 1976
10 मार्च 2024
भारतातील खनिज संसाधने भारतातील खनिज संसाधने
11 मार्च 2024
गोपाळ हरी देशमुख व महादेव गोविंद रानडे गोपाळ हरी देशमुख व महादेव गोविंद रानडे
12 मार्च 2024
मानवी शरीर : अस्थिसंस्था मानवी शरीर : अस्थिसंस्था
13 मार्च 2024 मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा 1919 मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा 1919
14 मार्च 2024 वित्त आयोग वित्त आयोग
15 मार्च 2024
भारतातील राष्ट्रीय आणीबाणी 1975 ते 1977 भारतातील राष्ट्रीय आणीबाणी 1975 ते 1977
16 मार्च 2024 भारतातील प्रमुख उद्योग भारतातील प्रमुख उद्योग
17 मार्च 2024 मुस्लिम लीग (1906) मुस्लिम लीग (1906)
18 मार्च 2024 मानवी मेंदू : रचना व कार्य मानवी मेंदू : रचना व कार्य
19 मार्च 2024 चौरीचौरा घटना 1922 चौरीचौरा घटना 1922
20 मार्च 2024 महाराष्ट्रातील धरणे महाराष्ट्रातील धरणे
21 मार्च 2024 महर्षी वि.रा.शिंदे महर्षी वि.रा.शिंदे
22 मार्च 2024 मानवी दातांचे प्रकार आणि त्यांची कार्ये मानवी दातांचे प्रकार आणि त्यांची कार्ये
23 मार्च 2024 भारत सरकार कायदा 1935 भारत सरकार कायदा 1935
24 मार्च 2024 पेशी : रचना व कार्य पेशी : रचना व कार्य
25 मार्च 2024 विशेष तरतूद कायदा 1991, कलम 371 (A ते J) विशेष तरतूद कायदा 1991, कलम 371 (A ते J)
26 मार्च 2024 पर्यावरणीय पिरॅमिड पर्यावरणीय पिरॅमिड
27 मार्च 2024 वातावरणाचे स्तर आणि त्याची रचना वातावरणाचे स्तर आणि त्याची रचना
28 मार्च 2024 भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक
29 मार्च 2024 राज्य मानवी हक्क आयोग राज्य मानवी हक्क आयोग
30 मार्च 2024
सनदी कायदे – 1793,1813 आणि 1833 सनदी कायदे – 1793,1813 आणि 1833
31 मार्च 2024 राजा हर्षवर्धन राजा हर्षवर्धन

 

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख वेब लिंक  अँप लिंक 
1 एप्रिल 2024 इंद्रा साहनी विरुद्ध भारत सरकार खटला इंद्रा साहनी विरुद्ध भारत सरकार खटला
2 एप्रिल 2024   विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ)
3 एप्रिल 2024 जेट स्ट्रीम्स जेट स्ट्रीम्स
4 एप्रिल 2024 क्रयशक्ती समानता सिद्धांत क्रयशक्ती समानता सिद्धांत
5 एप्रिल 2024 पंचसृष्टि वर्गीकरण पंचसृष्टि वर्गीकरण
6 एप्रिल 2024 पश्चिम घाट पश्चिम घाट
7 एप्रिल 2024 राज्य पुनर्रचना – कायदा व आयोग राज्य पुनर्रचना – कायदा व आयोग
8 एप्रिल 2024 धन विधेयक धन विधेयक
9 एप्रिल 2024 सिंग सभा आंदोलन व अकाली चळवळ सिंग सभा आंदोलन व अकाली चळवळ
10 एप्रिल 2024 सरकारिया आयोग सरकारिया आयोग
11 एप्रिल 2024 भारतातील महत्त्वाचे पर्वतीय मार्ग भारतातील महत्त्वाचे पर्वतीय मार्ग
12 एप्रिल 2024 द्विराष्ट्र सिद्धांत द्विराष्ट्र सिद्धांत
13 एप्रिल 2024 किण्वन प्रक्रिया किण्वन प्रक्रिया
14 एप्रिल 2024 पल्लव राजवंश पल्लव राजवंश
15 एप्रिल 2024 वन संवर्धन कायदा 1980 वन संवर्धन कायदा 1980
16 एप्रिल 2024 स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट

वाळवंटीकरण | Desertification : MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 अभ्यास साहित्य_4.1

MPSC Combine Group B & Group C (Pre + Mains) Exam Foundation 2024 | Marathi | Video Course By Adda247

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठी अँप MPSC MahapackMPSC Mahapack

Sharing is caring!

FAQs

वाळवंटीकरण म्हणजे काय?

वाळवंटीकरण ही अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे कोरडवाहू आणि अर्ध-रखरखीत जमीन, जसे की गवताळ प्रदेश किंवा झुडूप कमी होते आणि शेवटी नाहीशी होते.

वाळवंटीकरण ही समस्या का आहे?

जमिनीचा ऱ्हास आणि वाळवंटीकरण जटिल मार्गांद्वारे मानवी आरोग्यावर परिणाम करू शकते.

वाळवंटीकरणाचे ४ प्रकार कोणते?

खंडीय वाळवंटीकरण नकाशे तयार करण्यासाठी वापरलेली वर्गीकरण प्रणाली वाळवंटीकरणाच्या चार वर्गांवर आधारित आहे: किंचित, मध्यम, गंभीर आणि अतिशय तीव्र.

वाळवंटीकरणाची 4 कारणे कोणती?

वाळवंटीकरणाच्या चार कारणांमध्ये शेतजमिनीचा विस्तार आणि सखोल वापर, खराब सिंचन पद्धती, जंगलतोड आणि अति चराई यांचा समावेश होतो.

वाळवंटीकरणाची 2 चिन्हे काय आहेत?

वाळवंटीकरणाच्या वाळवंटीकरणाच्या दोन लक्षणांमध्ये मातीची धूप आणि वनस्पतींचे नुकसान किंवा ऱ्हास यांचा समावेश होतो.