Mauryan Administration In Marathi, Central and Provincial Administration | मौर्य प्रशासन

Mauryan Administration In Marathi

Mauryan Administration In Marathi: The Mauryan Administration was based on the concept of a public welfare state. Mauryan Administration was centralized but it cannot be called autocratic. Kautilya propounded the Saptang ideology of the state. There are seven parts of the state – Raja, Amatya, Janapada, Durg, Kosh, Dand, and Mitra. In these Saptangas, Kautilya gives the highest place to the king and tells the rest to be dependent on the king for their existence. In this article, you will get detailed information about Mauryan Administration In Marathi

Mauryan Administration In Marathi: Overview

Important information about Mauryan Administration is obtained from Kautilya’s ‘Arthashastra’ and Megasthenes’s ‘Indica’, description of Greeks, Ashoka’s inscriptions, and Jain and Buddhist texts, etc. Get an Overview of Mauryan Administration in the table below.

Mauryan Administration In Marathi | मौर्य प्रशासन

Mauryan Administration In Marathi: मौर्य राजवटीत (Mauryan Empire) भारताला प्रथमच राजकीय एकता प्राप्त झाली. ‘चक्रवर्ती सम्राट’चा आदर्श साकार झाला. चाणक्यांनी चक्रवर्ती क्षेत्राला ठोस स्वरूप दिले. त्यांच्या मते हिमालयापासून हिंदी महासागरापर्यंतचा संपूर्ण भारत चक्रवर्ती प्रदेशाच्या अंतर्गत आहे. ‘मौर्य युगात’ राजसत्तेचा विजय आहे. या कालखंडात गण राज्यांचा ऱ्हास होऊ लागला आणि शासनाची सत्ता अत्यंत केंद्रीकृत झाली. आज या लेखात आपण मौर्य प्रशासनाबद्दल (Mauryan Administration in Marathi) माहिती पाहणार आहे.

Mauryan Empire

Key Points of Mauryan Administration In Marathi | महत्वाचे मुद्दे

Key Points of Mauryan Administration In Marathi: ‘मौर्य काळात’ प्रजेची शक्ती प्रचंड वाढली. पारंपारिक राजशास्त्र सिद्धांतानुसार, राजा हा धर्माचा रक्षक असतो, धर्माचा प्रतिपादक नाही. राजेशाहीची वैधता धर्माशी सुसंगत आहे की नाही यावर अवलंबून होती. पण कौटिल्याने या दिशेने एक नवा आदर्श मांडला, कौटिल्याच्या मते ‘राज्य हे धर्म, वर्तन आणि चारित्र्य (आचार) यांच्यावर होते. अशा प्रकारे या हुकुमाला महत्त्व प्राप्त झाले. या वाढत्या सार्वभौमत्वामुळे, मौर्य सम्राट (Mauryan Administration In Marathi) अशोकाच्या काळात राजेशाहीने पितृत्वाचे स्वरूप धारण केले.

• मौर्य राजवटीत भारताला प्रथमच राजकीय एकता प्राप्त झाली. प्राचीन भारतात, राजत्वाची संकल्पना सर्वप्रथम मौर्यांच्या काळात मांडली गेली. राजसत्तेच्या या सिद्धांताचा उगम कौटिल्याच्या ‘अर्थशास्त्र’ आणि अशोकाच्या शिलालेखात उल्लेखित देवनप्रियदासी या शब्दात आहे.
• अर्थशास्त्रात वर्णिलेल्या राजसत्तेचा मूळ उद्देश प्रजेचे हित हा आहे. अशोकाच्या शिलालेखात असे वर्णन केले आहे की तो जे काही करतो ते सजीवांचे ऋण फेडण्याचे उद्दिष्ट आहे.
• मोर्य शासन मौर्य प्रशासनाखाली देवी दर्जाचा दावा केला नाही. देवना ही पदवी घेऊन त्यांनी मध्यस्थांची भूमिका कमी करण्याचा प्रयत्न केला.
• धर्मसूत्री परंपरेनुसार राजा हा केवळ धर्माचा रक्षक असतो, प्रतिपादक नसून कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रानुसार राजसत्ता धर्म, वर्तन आणि चारित्र्य (आचार) यांच्या वरती होती. अशा प्रकारे या हुकुमाला महत्त्व प्राप्त झाले. या वाढत्या सार्वभौमत्वामुळे अशोकाच्या काळात राजेशाहीने पितृत्वाचे रूप धारण केले.
• कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात प्रथमच चक्रवर्ती’ हा शब्द स्पष्टपणे वापरण्यात आला आहे.
• कौटिल्याच्या मते, हिमालयापासून हिंद महासागरापर्यंतचा संपूर्ण भारत चक्रवर्ती प्रदेशात समाविष्ट आहे. मौर्य प्रशासनात राजेशाही तत्त्वाचा विजय आहे. या कालखंडात, प्रजासत्ताकांचा -हास होऊ लागला आणि शासनाची सत्ता अत्यंत केंद्रीकृत झाली. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात प्रथमच राज्याची स्पष्ट व्याख्या आढळते. आता राज्यात सप्तांग विचारधारा लोकप्रिय होऊ लागली. अर्थशास्त्राच्या सहाव्या अधिकारात सप्तंग विचारधारेचे वर्णन केले आहे.

Indus Valley Civilization

Structure of Mauryan Administration in Marathi  | मौर्य साम्राज्याच्या प्रशासनाची रचना

Structure of Mauryan Administration in Marathi: मौर्य साम्राज्याच्या प्रशासनाच्या (Mauryan Administration In Marathi) रचनेबद्दल महत्वपूर्ण माहिती खाली देण्यात आली आहे.

केंद्रीय प्रशासन 

• राजा हा शासन व्यवस्थेचा (Mauryan Administration In Marathi) केंद्रबिंदू होता, महत्त्वाचे आणि धोरणाशी संबंधित निर्णय राजा स्वतःच घेत असे. कायदेमंडळ, न्यायपालिका आणि कार्यपालिका यांचे सर्व अधिकार त्यांच्याकडे होते.

मंत्री परिषद

• राजाला सल्ला देण्यासाठी मंत्र्यांची एक परिषद होती, ज्याची नियुक्ती राजा वंश आणि योग्यतेच्या आधारावर करत असे. अंतिम निर्णय राजाचा होता. एक आतील परिषद होती, ज्याला मंत्री म्हणतात. ज्यामध्ये 3-4 सदस्य होते. राजा महत्त्वाच्या बाबींवर मंत्र्यांचा सल्ला घेत असे.

अधिकारी

• सर्वोच्च राज्य अधिकारी ज्यांची संख्या 18 होती. त्यांना ‘तीर्थ’ म्हणत. ते केंद्रीय विभागांचे काम पाहत असत, ज्यात खजिनदार, कार्यकर्ता, कलेक्टर, पुजारी आणि जनरल हे प्रमुख होते. याशिवाय अर्थशास्त्रात २७ राष्ट्रपतींचा उल्लेख आहे, जे राज्याच्या आर्थिक घडामोडींचे नियमन करत असत. ते शेती, व्यापार, वाणिज्य, वितरण आणि मोजमाप, सूत आणि विणकाम, खाणी, जंगले इत्यादींचे नियमन आणि नियंत्रण करत असत.

शहर व्यवस्थापन

• शहराच्या व्यवस्थापनासाठी 5-5 सदस्यांच्या 6 समित्या होत्या, ज्या विविध कामांचे नियमन-विपणन आणि देखभाल, उद्योग आणि हस्तकला, ​​परदेशी, जनगणना, वाणिज्य-व्यापार, उत्पादित वस्तूंची काळजी, विक्री कर इ कामे करत.
• अर्थशास्त्रानुसार ‘नगरक’ हा नगर प्रशासनाचा प्रमुख होता, गोप आणि स्थानिक लोक त्याचे सहाय्यक होते.

सैन्य

• लष्करी खात्याचा सर्वोच्च अधिकारी सेनापती होता. सैन्याच्या सहा शाखा होत्या. ज्याची अनुक्रमे पायदळ, घोडा, हत्ती, रथ, वाहतूक आणि नौदल अशी विभागणी करण्यात आली होती.
• 5-5 सदस्यांच्या समितीने त्यांची देखभाल केली, तर कौटिल्य अर्थशास्त्रात चतुरंगबाल हे सैन्याचा मुख्य भाग असल्याचे वर्णन करतो. ‘नायक’ हा रणांगणात सैन्याचे नेतृत्व करणारा अधिकारी होता.

गुप्तचर व्यवस्था

• प्रशासकीय यंत्रणेबरोबरच (Mauryan Administration In Marathi) गुप्तचरांचेही विस्तृत जाळे विणले गेले होते, जे मंत्र्यांच्या कामकाजावर सामान्य जनतेपर्यंत लक्ष ठेवत होते. हेरांना संस्था आणि दळणवळणाच्या नावाने हाक मारली जायची.
• न्याय – धर्म, वागणूक, चारित्र्य आणि राजेशाही हे न्याय संहितेचे स्त्रोत होते. धार्मिक आणि काटेरी न्यायालये अनुक्रमे दिवाणी आणि फौजदारी खटले हाताळतात. खंडपीठ व्यवस्था अस्तित्वात होती, राजा हा सर्वोच्च न्यायाधीश होता. राजूक, प्रात्यक्षिक व इतर न्यायिक अधिकारी. संकलन आणि द्रोणमुख ही स्थानिक आणि जनपद स्तरावरील न्यायालये होती. दंडव्यवस्था अत्यंत कठोर होती.

महसूल प्रशासन

• जिल्हाधिकारी हे महसूल विभागाचे मुख्य अधिकारी होते. दुर्ग, राष्ट्र, व्रज, सेतू, वन, अन्न, आयात-निर्यात इत्यादी महसूलाचे मुख्य स्त्रोत होते. संनिधात हा राज्याच्या तिजोरीचा मुख्य अधिकारी होता.
• सार्वजनिक उपयोगिता कामे – मौर्य साम्राज्यात सार्वजनिक उपयोगिता सेवांमध्ये पाटबंधारे, रस्ते, सराय, वैद्यकीय इत्यादींना महत्त्व दिले जात होते, ज्याची व्यवस्था प्रशासकीय अधिकाऱ्यांनी केली होती.

प्रांतीय सरकार

• साम्राज्य चार प्रांतांमध्ये विभागले गेले. ज्याचा प्रशासक राजपुत्र होता, जो मंत्रीपरिषद आणि अमात्य यांच्याद्वारे राज्य करत असे.
• उत्तरपथ, दक्षिणपथ, अवंती आणि मध्यप्रांत असे चार प्रमुख प्रांत होते.
• धर्म महामात्र आणि अमात्य हे प्रांताधिकारी होते, जे धम्म आणि इतर कामे पाहत असत. प्रांतांची विभागणी अहार किंवा प्रजेच्या अधीन होती.
• जिल्हा आणि ग्रामीण – जिल्हा स्तरावर राजुक आणि युक्तनाम अधिकारी होते जे जमीन, न्याय आणि लेखासंबंधित जबाबदारी पार पाडत असत. ग्रामिक हे ग्रामस्तरीय अधिकारी होते. गोप आणि स्थानिक लोक जिल्हा आणि गावांमध्ये मध्यस्थी करत असत.
  अशा प्रकारे मौर्य प्रशासन ही केंद्रीकृत व्यवस्था होती. जनमताचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या संस्था जवळपास नगण्य होत्या. हेर सार्वजनिक आणि खाजगी बाबींमध्ये हस्तक्षेप करत. नोकरशाहीला व्यापक अधिकार होते.

Buddhist Texts In Marathi

Mauryan Administration: Officers and their functions | मौर्यकालीन अधिकारी आणि त्यांची कार्ये

Officers and their functions: मौर्य प्रसासानातील (Mauryan Administration In Marathi) मौर्यकालीन अधिकारी आणि त्यांची कार्ये खाली दिली आहे.

1. समस्ताध्यक्ष –  बाजाराचे निरीक्षण करणे आणि व्यापाऱ्यांना ऑर्डर देणे
2. ऍग्रोनोमाई (जिल्हा अधिकारी) –  रस्ते-बांधणी अधिकारी (मेगास्थेनिसच्या मते, हे जिल्ह्याचे मुख्य अधिकारी होते). सिंचनाची पाहणी आणि जमिनीचे मोजमाप, शिकारींची तपासणी, शेती आणि वनीकरण आणि लाकूडकाम, धातू टाकण्याचे कारखाने आणि खाणी इत्यादींशी संबंधित विविध उद्योगांची तपासणी करणे ही त्याची कार्ये होती.
3. एस्टीनोमोई –  दुसऱ्या प्रकारचे अधिकारी, म्हणजे शहर अधिकारी, एस्टीनोमोई  प्रत्येकी 5 सदस्यांच्या सहा विभागात विभागले गेले. त्यांची कामे अनुक्रमे कारखान्यांची तपासणी, परदेशातून येणाऱ्यांची काळजी ज्यामध्ये इन्सवर पूर्ण नियंत्रण, सहाय्यक अधिकाऱ्यांची व्यवस्था, रुग्णांची काळजी जन्म आणि मृत्यूचा हिशेब ठेवणे, बाजारावर नियंत्रण ठेवणे ही होती.
4. प्रदेशता/प्रादेशिक –  मंडळाचे प्रधान अधिकारी.
5. गोप –  संग्रहाचे मुख्य अधिकारी
6. ग्रामिक –  गावाचा प्रमुख.
7. राजपुरुष – गणिकाध्यक्षाचा सहकारी.
8. बंधन पोषक –  वेश्येशी संबंधित बाबी.
9. धम्ममहामात्र/धर्म महामात्र –  धम्माशी संबंधित अधिकारी.
10. अंता महामात्र –  सीमावर्ती क्षेत्र.
11. इतिझंक महामात्र –  स्त्री आणि हरमशी संबंधित बाबी.
12. सावधकाम महामात्र –  मुख्यमंत्री 
13. द्रोणमपाक महामात्र –  सर्वेक्षण
14. रुपदर्शक –  नाणे/चलन चाचणी अधिकारी.

Note: महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळवा.

MAHARASHTRA STUDY MATERIAL

YouTube channel- Adda247 Marathi

Adda247 मराठी App | Add247Marathi Telegram group

Sharing is caring!