पोषण आणि आहार : आदिवासी विकास विभाग भरती 2023 साठी अभ्यास साहित्य

पोषण आणि आहार

पोषण आणि आहार– महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांमध्ये पोषण आणि आहार यावर हमखास प्रश्न विचारल्या जातात. आगामी आदिवासी विकास विभाग भरती परीक्षा 2023  व इतर सर्व स्पर्धा परीक्षेच्या दृष्टीने हा अतिशय महत्वाचा Topic आहे. आज आपण या लेखात पोषण आणि आहार विषयी सविस्तर माहिती पाहणार आहोत. 

पोषण आणि आहार : विहंगावलोकन

पोषण आणि आहार

वाढ आणि विकास सर्वसामान्य तऱ्हेने होण्यासाठी सुयोग्य पोषण आवश्यक असते. कुपोषणामुळे केवळ शारीरिक वाढ व विकास नव्हे त व्यक्तिच्या बौद्धिक क्षमतेवर तसेच आकलन शक्ती व वर्तनावर विपरीत परिणाम होतात. गरोदरपणात स्त्रीचे कुपोषण झाल्यास गर्भावर त्याचे वाईट परिणाम होतात. जसे की, मृत अपत्याचा जन्म, अपुऱ्या दिवसाचे मूल, पूर्ण दिवसाचे पण अपुऱ्या वाढीचे मुल इ. बालपणीच्या पूर्वार्धात कुपोषणामुळे शारीरिक व मानसिक वाढ मंद होते. अशी बालके (माईल स्टोन) फार हळुहळु वाढतात. माईल स्टोन म्हणजे – ठराविक कालावधीत बालकांच्या शारीरिक व मानसिक वाढ व विकासाने गाठलेल्या टप्पा अशी मुले शाळेतल्या अभ्यासातही मागे पडतात. प्रौढामध्ये देखिल सुयोग्य आरोग्य आणि कार्यक्षमता टिकवण्यासाठी चांगल्या पोषणाची आवश्यकता असते. थोडक्यात आपणास असे म्हणता येईल की, पोषणाचे बरे वाईट परिणाम माणसाच्या आयुष्यावर जन्मापासून मृत्यू पर्यंत होत असतात.

आहाराचे घटक किंवा मूलतत्त्वे: सजीवांनी अन्न व पाणी घेऊन त्यांच्या वाढ व इतर सर्व कामासाठी वापर करणे या प्रक्रियेला पोषण म्हणतात आणि या कामासाठी उपयोगी पडणाऱ्या अन्न घटकांना पोषकतत्वे म्हणतात. आपण खातो त्या विविध अन्नपदार्थांमध्ये ही पोषक तत्त्वे वेगवेगळ्या प्रमाणात असतात. आपल्या अन्नातील पोषकतत्वे खालीलप्रमाणे आहेत.

1. उष्मांक (कार्यशक्ती) देणारे पदार्थ: कर्बोदके आणि स्निग्ध पदार्थ. (मुख्यत: पिठूळ पदार्थ)
2. शरीराच्या घडणीसाठी लागणारे पदार्थ: प्रथिने.
3. चयापचयासाठी व प्रतिकारशक्तीसाठी सूक्ष्म प्रमाणात आवश्यक असणारी विविध जीवनसत्त्वे
4. क्षार : लोह, चुना, इत्यादी खनिज पदार्थ
5. पाणी (रोजची गरज एक ते दीड लिटर)
6. मलविसर्जनासाठी व पचनसंस्थेच्या आरोग्यासाठी आवश्यक असणारा चोथा

आहाराचे घटक – कर्बोदके : शरीरातले प्रत्येक काम पार पाडण्यासाठी कार्यशक्तीची गरज लागते. मोटारसायकलला जसे पेट्रोल लागते, इंजिनाला डिझेल, कोळसा लागतो, पंपाला वीज लागते, मोबाईल फोनला जसे चार्जिंग लागते तशीच शरीराला या कार्यशक्तीची गरज असते. ही कार्यशक्ती उष्मांकाच्या भाषेत समजावून घेऊया. एक उष्मांक म्हणजे एक कॅलरी. आहारशास्त्रात किलो कॅलरी हे माप वापरतात. एक किलो कॅलरी म्हणजे एक लिटर पाण्याचे तापमान एक सेंटीग्रेडने वाढवायला जेवढी कार्यशक्ती (उष्णता) लागते तेवढी. आपल्याला माहीत आहेच, की सर्व विश्वातली शक्ती किंवा ऊर्जा ही निरनिराळया स्वरूपांत बदलू शकते.उदा. सूर्याची प्रखर उष्णता किंवा आग पाण्याची वाफ करते आणि ही वाफ कोंडून ती शक्ती वापरता येते. समुद्रावर तयार होणारे वारे लाटा निर्माण करतात आणि या लाटा किंवा वारा वापरून (पाणचक्की, पवनचक्कीने) वीज तयार करता येते. ही वीज वापरून अनेक प्रकारची कामे करता येतात. म्हणजेच ऊर्जा किंवा कार्यशक्ती ही अनेक रूपांत मिळते.

स्त्रोत: फळे, भाज्या आणि मध, साखर मध्ये सुक्रोज आणि दुधात लैक्टोज, तर कॉम्प्लेक्स पॉलीसेकेराइड्स अन्नधान्य, बाजरी, डाळी

आहाराचे घटक – प्रथिने : प्रथिने ही नत्रयुक्त आम्लांची (nitric acid) बनलेली असतात. शरीराच्या बांधणीत प्रथिने हा मुख्य घटक असतो. याशिवाय शरीरातल्या अनेक कामांसाठी प्रथिने ही यंत्रे,हत्यारे आणि उपकरणे म्हणून वापरली जातात. आपण स्नायूंचे उदाहरण घेऊ या. स्नायू अनेक तंतूंचे बनलेले असतात. हे स्नायूतंतू म्हणजे विशिष्ट अणुरचना असणारी दोन प्रकारची प्रथिने असतात. त्यांचे वैशिष्टय म्हणजे ती एकमेकांवर सरकून स्नायूंची लांबी कमी होते (स्नायूंचे आकुंचन) आणि परत सैल होण्यासाठी ती प्रथिने एकमेकांपासून लांब सरकतात. हे काम प्रथिनांमुळेच होते.

दुसरे उदाहरण श्वसनाचे. रक्तातल्या तांबडया पेशीत हिमोग्लोबीन नावाचे प्रथिन असते. या प्रथिनाला प्राणवायूचे आकर्षण असते व त्यामानाने कार्बवायूचे कमी आकर्षण असते. या विशिष्ट गुणधर्मामुळे फुप्फुसात रक्तपेशी प्राणवायू घेऊन कार्बवायू सोडतात.

स्त्रोत : तृणधान्ये, बाजरी आणि डाळींचे मिश्रण, दुध, अंडी, मांस

आहाराचे घटक – जीवनसत्व व खनिजे : जीवनसत्त्वे ही रासायनिक संयुगे असतात जी शरीराला कमी प्रमाणात आवश्यक असतात. ते आहारात असणे आवश्यक आहे कारण ते शरीरात संश्लेषित केले जाऊ शकत नाही. शरीरातील असंख्य प्रक्रियांसाठी आणि त्वचा, हाडे, नसा, डोळा, मेंदू, रक्त आणि श्लेष्मल त्वचा यांच्या संरचनेसाठी जीवनसत्त्वे आवश्यक असतात. ते एकतर पाण्यात विरघळणारे किंवा चरबी-विद्रव्य असतात.

खनिजे शरीरातील द्रव आणि ऊतींमध्ये आढळणारे अजैविक घटक आहेत. महत्त्वपूर्ण मॅक्रो खनिजे सोडियम, पोटॅशियम, कॅल्शियम, फॉस्फरस, मॅग्नेशियम आणि सल्फर आहेत, तर जस्त, तांबे, सेलेनियम, मोलिब्डेनम, फ्लोरीन, कोबाल्ट, क्रोमियम आणि आयोडीन हे सूक्ष्म खनिजे आहेत. ते त्वचा, केस, नखे, रक्त आणि मऊ ऊतकांच्या देखभाल आणि अखंडतेसाठी आवश्यक आहेत. ते तंत्रिका पेशींचे संचरण, acid/बेस आणि द्रव संतुलन, एंजाइम आणि संप्रेरक क्रियाकलाप तसेच रक्ताच्या गोठण्याच्या प्रक्रियेस देखील नियंत्रित करतात.

जीवनसत्वे स्त्रोत व त्यांच्या कमतरतेमुळे होणारे आजार

संतुलित आहार – 
संतुलित आहाराच्या कल्पनेप्रमाणे जेवणात पिठूळ पदार्थ, स्निग्ध पदार्थ, प्रथिने,क्षार, जीवनसत्त्वे या सर्वांचा पुरेसा समावेश असणे आवश्यक आहे. ज्वारी, बाजरी, गहू, तांदूळ, नाचणी या धान्यांबरोबर डाळी, शेंगदाणे, भाजीपाला, फळभाजी, फळे, तेल, तूप इतक्या गोष्टी आवश्यक असतात. हे पदार्थ अगदी रोज नाही तरी आठवडयातून दोन-तीन वेळेस अदलून बदलून मिळावेत. दूध हा तसा संपूर्ण पण महाग आहार आहे. दूध, शेंगदाणे, इत्यादींतून मिळणारी प्रथिने तुलनेने ‘महाग’ प्रथिने आहेत आणि ज्वारी, बाजरीतून मिळणारी प्रथिने स्वस्त आहेत. प्राणिज पदार्थ, मांस, मासे, अंडी ही महाग प्रथिने आहेत. त्यातल्या त्यात अंडे सर्वात स्वस्त व परिपूर्ण प्राणिज प्रथिन आहे.

चौरंगी आहार कल्पना

आहारशास्त्र सर्वांना सोपे करून सांगण्यासाठी चौरंगी आहार ही कल्पना चौरस आहार म्हणून सांगता येईल. चौरंगी म्हणजे चार रंग. पांढरा, पिवळा हिरवा, लाल. कोणत्याही जेवणात हे चार रंग असावे म्हणजे आहार चौरस होतो.

                                                      संतुलित आहार पिरॅमिड
पांढरा – भात, कांदा, लसूण, अंडे, दूध, फ्लॉवर, कोबी
पिवळा – भाकरी, चपाती, वरण, पिवळी फळे, लिंबू, भोपळा, पेरु
हिरवा – हिरव्या पालेभाज्या व फळभाज्या
लाल – फळभाज्या, (टोमॅटो), गाजर, मांस, मिरची
(यातील मांसाहारी पदार्थ ऐच्छिक आहेत) ही कल्पना वापरून आहारात समतोलता आणता येते.

Note: महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप

Sharing is caring!