Maratha Empire is the most powerful empire in Indian History Chhatrapati Shivaji Maharaj established Hidavi Swarajya in Maharashtra in the 17th century and established Marathi rule. In the history of India, this period has been honored by historians as the period of the Maratha Empire’s rule. Maratha Empire’s territories covered 250 million acres or one-third of South Asia. In the eighteenth century, Maratha’s power spread all over India In this article, you will get detailed information about Maratha Empire.
| Maratha Empire | |
| Empire Name | Maratha Empire |
| State of Origin | Dakhkhan (Today’s Maharashtra) |
| 1st Ruler | Chatrapati Shivaji Maharaj |
| Total Area | 2,800,000 km2 |
| Motto | हर हर महादेव/ “Har Har Mahadev” |
| Maratha Empire Period | 1774-1818 |
Maratha Empire in Marathi
Maratha Empire: मराठा साम्राज्य (Maratha Empire) 18 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या आधुनिक भारताच्या मोठ्या भागावर वर्चस्व गाजवत होता. मराठे हा पश्चिम दख्खनच्या पठारावरील (सध्याचा महाराष्ट्र) मराठी भाषिक योद्धा गट होता ज्यांनी हिंदवी स्वराज्य स्थापन केले. 1674 मध्ये मराठा राजवटीची औपचारिक सुरुवात झाली. हिंदूस्थानच्या इतिहासात हा कालखंड मराठी सत्तेच्या (Maratha Empire) परमप्रभुत्वाचा कालखंड म्हणून इतिहासकारांनी गौरविला आहे. साम्राज्याच्या प्रदेशांनी 250 दशलक्ष एकर किंवा दक्षिण आशियाचा एक तृतीयांश भाग व्यापला होता. आज या लेखात आपण मराठा साम्राज्याबद्दल (Maratha Empire) माहिती जसे की, मराठा साम्राज्याचा (Maratha Empire) इतिहास, शासक, राज्य विस्तार आणि प्रशासन कसे होते हे पाहणार आहे.
Maratha Empire – History | मराठा साम्राज्याचा इतिहास
Maratha Empire – History: इ.सन 1627 दरम्यान संपुर्ण भारतावर मुगलाचे अधिपत्य होते. उत्तरेला शहाजहान, विजापुर ला मोहम्मद आदिल शहा आणि गोलकोंडयाला सुलतान अब्दुल्ला कुतुब शहा यांचे शासन होते. समुद्र किनारे पोर्तृगिजांच्या ताब्यात होते. त्यांत अनेक मराठी सरदार नोकरीस होते. अशा वेळी सतराव्या शतकाच्या मधल्या शिवाजीराजांनी महाराष्ट्रात स्वराज्यस्थापनेचा प्रांरभ केला आणि आदिलशाह, कुत्बशाह व मोगल इत्यादींना आपल्या पराक्रमाने जेरीस आणले. महाराष्ट्रातील कोकणपट्टी व इतर प्रदेश पादाक्रांत करून त्यांनी अनेक किल्ले घेतले, काही नवीन बांधले आणि जुन्यांची डागडुजी केली. पुढे त्यांनी स्वतंत्र राज्याची स्थापना केली आणि स्वत:स 6 जून 1674 रोजी स्वतंत्र राजा म्हणून राज्यभिषेक करून घेतला. प्रशासनाच्या सोयीसाठी अष्टप्रधान मंडळ नेमून राज्यव्यवहाराचे नियम तयार केले. गड, कोट, आरमार, पायदळ, घोडदळ वगैरेंसंबंधी शिस्तीचे घारे बांधून दिले. शिवाजी महाराजांनी जनतेत सुरक्षिततेची भावना निर्माण करून तसेच कार्यक्षम प्रशासन आणि शक्तिशाली शासन निर्माण करून महाराष्ट्रात मराठी सत्तेची (Maratha Empire) मुहूर्तमेढ रोवली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली तसेच मार्गदर्शनाखाली मराठी राज्याचा विस्तार झाला आणि शासनाला स्थिरता आली. शिवाजी महाराजांच्या मृत्युसमयी (4 एप्रिल 1680) मराठीमराठीराज्यात पुढील प्रदेश अंतर्भूत होते: जुन्नरच्या दक्षिणेकडील मावळ व खोरी, वाई, सातारा, पन्हाळा, दक्षिण कोकण, बागलाण, त्र्यंबक, उत्तर कर्नाटकाचा काही भाग, कोला, कोप्पळ, वेल्लोर, जिंजी इत्यादी. त्यांच्या ताब्यांतील किल्ल्यांची संख्या सुमारे 300 होती.
Maratha Empire Map | मराठा साम्राज्याचा नकाशा
Maratha Empire Map: भरभराटीच्या काळात या साम्राज्याच्या विविध प्रांतांमध्ये २५० दशलक्ष एकर (१ दशलक्ष किमी वर्ग) किंवा आशिया खंडाच्या एक तृतीयांश भागाचा समावेश होता. मराठा साम्राज्याचा नकाशा खाली दिला आहे.
Maratha Empire Kings | मराठा साम्राज्याचे शासक
Maratha Empire Rulers: मराठा साम्राज्याचे शासक (Maratha Empire Kings) खालीलप्रमाणे आहेत.
- महाराज छत्रपती शिवाजी (1630-1680)
- महाराज छत्रपती संभाजी (1657-1689)
- महाराज छत्रपती राजाराम (1670-1700)
- महाराणी ताराबाई (छत्रपती राजारामांची पत्नी)
- महाराज छत्रपती शाहू (उर्फ शिवाजी दुसरा, छत्रपती संभाजीचा मुलगा)
- महाराज छत्रपती रामराजा (नाममात्र, महाराजांचे नातू, छत्रपती राजाराम-राणी ताराबाई)
- महाराज छत्रपती संभाजी (त्यांच्या दुसऱ्या पत्नीपासून छत्रपती [राजाराम] यांचा मुलगा)
- कोल्हापूरचे महाराज छत्रपती शाहू चतुर्थ
Maratha Empire Family Tree | मराठा साम्राज्याची वंशावळ
Maratha Empire Family Tree: मराठा साम्राज्याचे निर्माते शिवाजी महाराज होते. छत्रपती शिवाजी महाराज आठ पत्नी होत्या. त्यांची पहीली पत्नी म्हणजे सगुणाबाई या होत्या. यांचे शिर्के घराणे होते. त्यांना राजकवर नावाची एक कन्या होती. तसेच तिचे लग्न गणोजी शिर्के यांच्याशी झाले. दुसरी पत्नी सईबाई ह्या नाईक-निंबाळकर यांच्या कन्या होत्या. तसेच त्यांना धर्मवीर संभाजी राजे हां पुत्र होता व सखुबाई व इतर दोन नावाच्या मुली होत्या. त्यांच्या तिसऱ्या पत्नीचे नाव सोयराबाई होते. या ह्या हंबीरराव मोहिते यांची बहीण होते तसेच त्यांना एक पुत्र राजाराम व एक कन्या बळीबाई होते. मराठा साम्राज्याची वंशावळ (Maratha Empire Family Tree) खालील प्रदान करण्यात आली. आहे
Chatrapati Shivaji Maharaj History- Birth, Establishment of Swarajya and other Facts
Maratha Empire Founder Chhatrapati Shivaji Maharaj (1627-1680) | छत्रपती शिवाजी महाराज
Maratha Empire – Chhatrapati Shri Shivaji Maharaj: छत्रपती शिवाजी महाराज (Shivaji Maharaj) हे एक महान भारतीय राजा आणि रणनितीकार होते. ज्यांनी 1674 मध्ये पश्चिम भारता मध्ये मराठा साम्राज्याचा पाया घातला. त्यासाठी महाराजांना मोगल साम्राज्याचा राजा औरंगजेब याच्याशी युद्ध करावे लागले. फक्त एतकच नाहीतर विजापूरचा आदिलशहा आणि इंग्रज यांच्याशी देखील युद्ध करावे लागले. 1674 मध्ये महाराजांवर रायगड येथे राज्याभिषेक झाला आणि ते मराठा साम्राज्याचे छत्रपती बनले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी त्यांच्या शिस्तबद्ध सुव्यवस्थित प्रशासकीय तुकड्यांच्या मदतीने एक कार्यक्षम पुरोगामी प्रशासन प्रधान केले. त्यांनी युद्ध विज्ञानात अनेक नावीन्यपूर्ण गोष्टी केल्या आणि आणि गनिमी युद्धांची एक नवीन शैली म्हणजेच शिवसूत्र विकसित केली. त्यांनी प्राचीन हिंदू राजकीय पद्धती आणि कोर्टाचे शिष्टाचार पुनरुज्जीवित केले.
Maratha Empire – Chhatrapati Sambhaji Maharaj (1681-1689) | छत्रपती संभाजी महाराज
Maratha Empire – Chhatrapati Sambhaji Maharaj (1681-1689): शिवाजी महाराजांना दोन पुत्र होते: संभाजी आणि राजाराम. थोरला मुलगा संभाजी महाराज दरबारी लोकांमध्ये खूप लोकप्रिय होते. एक सक्षम राजकारणी आणि महान योद्धा असण्यासोबतच ते कवी देखील होते. 1681 मध्ये, संभाजींनी स्वतः राज्याभिषेक केला आणि त्यांच्या वडिलांची विस्तारवादी धोरणे पुन्हा सुरू केली. संभाजी महाराजांनी यापूर्वी पोर्तुगीज आणि म्हैसूरच्या चिक्का देवरायाचा पराभव केला होता.
कोणतीही राजपूत-मराठा युती, तसेच सर्व दख्खन सल्तनत नष्ट करण्यासाठी, मुघल सम्राट औरंगजेब स्वत: 1682 मध्ये दक्षिणेकडे निघाला. त्याच्या संपूर्ण शाही दरबार, प्रशासन आणि सुमारे 400,000 सैन्यासह त्याने बिजापूर आणि गडापूरच्या सल्तनतांवर विजय मिळवला. त्यानंतरच्या आठ वर्षात संभाजी महाराजांनी मराठ्यांचे नेतृत्व केले, औरंगजेबाकडून कधीही लढाई किंवा किल्ला गमावला नाही. औरंगजेब जवळजवळ युद्ध हरला होता. तथापि, 1689 मध्ये संभाजीचा विश्वासघात करणाऱ्या संभाजीच्या नातेवाईकांच्या मदतीने औरंगजेबाने संभाजी महाराजांना मारले.
Maratha Empire – Chhatrapati Rajaram Maharaj and Queen Tarabai (1689-1707) | राजाराम आणि ताराबाई
Maratha Empire – Chhatrapati Rajaram Maharaj and Queen Tarabai (1689-1707): संभाजीराजांच्या मागून त्यांचे सावत्र बंधू राजाराम छत्रपती महाराष्ट्राचे राजे झाले. त्यांना पकडण्याचा औरंगजबाने घाट घातला. मोगल सेनापती झुल्फिकारखान ह्याने राजधानी रायगडला वेढा घालून तो किल्ला आपल्या ताब्यात आणला व संभाजीराजांची राणी येसूबाई, राजपुत्र शाहू इत्यादींना कैद केले. तत्पूर्वी राजाराम महाराज तेथून निसटून जिंजीस गेले आणि तेथून मराठी राज्याचा कारभार पाहू लागले. हे पाहून मोगलांनी राजाराम महाराजांस पकडण्यासाठी जिंजीच्या किल्ल्यास वेढा घातला. तो वेढा सात वर्षे चालला. त्या मुदतीत संताजी घोरपडे, धनाजी जाधव, रामचंद्रपंत अमात्य, शंकराजी नारायण सचिव इ. मराठी राज्याच्या धुरिणांनी महाराष्ट्रात आणि दक्षिणेत वायुवेगाने सैनिकी मोहिमा काढून मोगल फौजेस जेरीस आणले. जिंजीच्या पाडावापूर्वीच 1698 मध्ये राजाराम महाराज महाराष्ट्रात आले होते. त्यामुळे मराठ्यास जोम चढून त्यांनी मोगलांकडून बराच मुलूख पुन्हा जिंकून घेतला. अतिश्रमाने राजाराम महाराज 2 मार्च 1700 रोजी सिंहगडावर मृत्यू पावले. त्यांच्या पश्चात महाराणी ताराबाईने आपला मुलगा शिवाजी यास गादीवर बसवून त्याच्या नावे राज्यकारभार सुरू केला आणि मोगलांशी चाललेला लढा जुन्या मातव्बर सरदारांच्या मदतीने नेटाने चालविला. औंरगाजेब अहमदनगरजवळ भिंगार येथे दारूण निराशेत मरण पावला (3 मार्च 1707). त्या बरोबर मराठ्यांचे मोगलांबरोबरचे स्वातंत्र्य युद्ध संपले. मोगल फौजा उत्तरेस परतल्या. दक्षिणेत औरंगजेब पुत्र आझमशाह याने आपल्या कैदेत असलेला संभाजी महाराजांचा पुत्र शाहूराजा याच्याशी आवश्यकतेप्रमाणे मोगलांना मदत करण्याचा करार करून त्याची सुटका केली, याच करारावर ताराबाई मोगलांशी सख्य करण्यास तयार झाल्या होत्या पण त्यांचे म्हणणे मान्य न झाल्याने महाराष्ट्रात पुढे 24 वर्षे यादवी युद्ध चालू राहिले.
Chatrapati Shivaji Maharaj Battles, Swaraj Expansion, Rajyabhishek, Governance
Maratha Empire – Chhatrapati Shahu Maharaj (1707-1749) | छत्रपती शाहू महाराज
1707 मध्ये सम्राट औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर, संभाजीचा मुलगा शाहूजीला पुढचा मुघल सम्राट बहादूर शाह याने सोडले. त्याने ताबडतोब मराठा गादीवर दावा केला आणि त्याची मावशी ताराबाई आणि तिच्या मुलाला आव्हान दिले. यामुळे मुघल-मराठा युद्धाचे लगेचच त्रिकोनी प्रकरण झाले. सातारा आणि कोल्हापूर ही राज्ये 1707 मध्ये अस्तित्वात आली, कारण मराठा राजवटीच्या वारसाहक्कावरून. 1710 पर्यंत, दोन स्वतंत्र रियासत एक स्थापित वस्तुस्थिती बनली, अखेरीस 1731 मध्ये वारणा कराराने पुष्टी केली.
1713 मध्ये फारुखसियारने स्वतःला मुघल सम्राट घोषित केले होते. सत्तेसाठी त्याची बोली सैय्यद म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या दोन भावांवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून होती, ज्यांपैकी एक अलाहाबादचा राज्यपाल होता आणि दुसरा पटनाचा राज्यपाल होता. तथापि, भाऊ बादशहाबरोबर पडले होते. सय्यद आणि शाहूंचे नागरी प्रतिनिधी पेशवे बाळाजी विश्वनाथ यांच्यातील वाटाघाटींनी मराठ्यांना बादशाहाच्या विरोधात सूड उगवला.
Maratha Empire – Administration | मराठा साम्राज्याचे प्रशासन
Maratha Empire – Administration शिवाजी महाराजांनी मुख्यत: मोगल, कुत्बशाही व आदिलशाही यांची सत्ता झुगारून स्वराज्य स्थापिले. तेव्हापासून शाहूकालाच्या सुरूवातीपर्यंत मराठ्यांचे सार्वभौम राज्य एका छत्रपतीच्या आधिपत्याखाली राहिले. शाहू महाराजांच्या कारकीर्दीत बाळाजी विश्वनाथ याने मोठ्या हिंमतीने शाहू महाराजांची बाजू पक्की करून व विशेष कराराने मोगलांना मदत करण्याचे मान्य करून, त्या मोबदल्यात बादशाहाकडून अधिकृत रीत्या स्वराज्य व दक्षिणी सहा सुम्यांवर चौथाई व सरदेशमुखीच्या सनदा 1799 मध्ये मिळविल्या.
शिवपुर्व काळात घाटगे, निंबाळकर, घोरपडे, सांवतवाडीकर भोसले इ. मराठी देशमुख घराणी महाराष्ट्रात होती. सरकारने ठरविलेला दस्त वसूल करण्याचा व आपली मेहणत म्हणून त्या महसूलाचा काही ठरलेला हिस्सा स्वत:स राखून बाकी सरकारी तिजोरीत जमा करावयाचा, हे त्यांचे एक काम व आपल्या प्रदेशात शांतता व सुव्यवस्था राखणे हे दुसरे काम.
शिवाजी महाराजांची अष्टप्रधान परंपरा सामान्यत: शाहू महाराजांच्या मृत्यूपर्यंत टिकून होती. कालमानाप्रमाणे राणी येसूबाईकडे अंतर्गत राज्यव्यवस्थेसाठी जे प्रतिनिधित्व निर्माण केले होते, ते राजारामाच्या कारकीर्दीत प्रल्हाद निराजीस दिले. यामुळे पूर्वीच्या अष्टप्रधानांत प्रतिनिधिपदाची भर पडली. राजाराम जिंजीकडे गेल्यावर राजमंडळातर्फे कारभार करण्याची प्रथा पडली. राजारामाच्या कारकीर्दीत दोन राजमंडळे काम करीत होती. एक जिंजीस व दुसरे पन्हाळगडी. जे प्रधान जिंजीच्या राजमंडळावर हजर नसत, त्या ठिकाणी त्यांचे जागी त्यांचे कारभारी प्रतिनिधितिव करीत.महाराष्ट्रातील राजमंडळावर तेथील प्रधानांच्या सुभ्यावरील अंमलदार सभासद म्हणून हजर राहून काम विल्हेस लावीत. राजाराम परत आल्यावरही राजमंडळाचा कारभार चालूच राहिला. तो पुढे शाहूच्या कारकीर्दीतही चालू होता.
First Anglo-Maratha War- Background, Causes, Treaty and Outcomes
राजाराम जिंजीस गेल्यावर त्याने आपले सल्लागार व हितचिंतक यांच्याशी विचारविनियम केला व मोगलांच्या ताब्यातील मुलखातून राज्यासाठी चौथ-सरदेशमुखी वसूल करण्याच्या सनदा (अधिकारपत्रे) निरनिराळ्या मराठे सरदारांना दिल्या. परसोजी भोसले यास गोंडवन व वर्‍हाड, निंबाळकरांना गंगथडी, यांना गुजरात व खानदेश आणि काही सरदारांना कर्नाटकाच्या चौथ-सरदेशमुखी वसुलीच्या सनदा दिल्या. तसेच महाराष्ट्रात आल्यावर 1699 साली राजारामाने उत्त्तरेच्या चार प्रांतांतील चौथ- सरदेशमुखी वसुलीसाठी आपल्या चार सरदारांना सनदा दिल्या. तसेच पराक्रमी सरदारांना जहागिरी मुलूख इनाम देण्याची प्रथा सुरू केली. ही पद्धत शाहू दक्षिणेत येऊन सातार्‍यास गादी स्थापन केल्यावरही चालू राहिली.
Maratha Empire – Legacy | मराठा साम्राज्याचा वारसा
Maratha Empire – Legacy: मराठा साम्राज्याने (Maratha Empire) भारतास खूप मोठा वारसा प्रदान केला आहे. त्यातील
काही प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे आहे.
सैनिकी व्यवस्था : सेनासमुदाय हा राज्याचा तिसरा मुख्य घटक होता. शिवकालीन राज्यव्यवस्थेतील लष्करी विभागात पायदळ, घोडदळ खाशा स्वारीबरोबर असणारे लोक, स्वराज्यातील किल्ल्यांचा बंदोबस्त, किल्ल्यातील मेटे, पहारे व त्यांच्या घेऱ्यांचा बंदोबस्त, तोफखाना आणि आरमार यांचा प्रामुख्याने समावेश होई. शिपायास व नायकास दरमहा एक, दोन किंवा तीन होन वेतन असे. जुमलेदारास
शंभर होन, हजारी सरदार पाचशे होन तैनात असे. पांचहजारीस सालिना अडीच हजार होन तैनात असून शिवाय त्याला सरकारकडून पालखी, अबदागीर वगैरेंची नेमणूक असे.
घोडदळात वारगीर व शिलेदार असे दोन प्रकार असत. बारगिराचा घोडा आणि हत्यारादी सामान सरकारी असत आणि सरकारमार्फत त्यांची देखभाल होई. शिलेदार स्वत: च घोडे व हत्यारे आणीत. त्यांची निगा ते स्वत:च राखीत. हत्यारे व सामान त्यांचे स्वत:चेच असे. त्यांची घोडी, हत्यारे, शरीर इत्यादींची तपासणी होई. त्यास सरकारकडून वेतन मिळे.
पायदळात दहा माणसांचा एक दहिजा केलेला असे, त्यावर एक नाईक मुख्य असे. अशा पाच नाईकांवर किंवा पंचवीस बारगीर किंवा शिलेदार यांजवर एक हवालदार असे. पाच हवालदारांवर एक जुमलेदार, पाच जुमलेदारांवर एक सुभेदार किंवा एक हजारी असे व दहा सुभेदारांवर एक पाचहजारी असे. हे सगळे सुभेदार व पाचहजारी सरनोबतांच्या हुकूमात असत. घोडदळाचा सरनोबत अर्थात निराळा असे. पंचवीस घोड्यांस एक पालखी व एक नालबंद असे. या सर्वांना दरमहा रोख वेतन मिळे.
या लष्काराशिवाय महाराजांनी स्वत:च्या रक्षणासाठी खास विश्वासातील असे पाच हजार जिलिबीचे लोकांपैकी लागतील तेवढे लोक सतत स्वारीबरोबर राहण्यासाठी ठेविले होते. त्यांचे तीस, चाळीस, साठ, शंभर असे जय्थे करून त्यांजवर चांगले शूर, मर्द व इमानी सरदारनेमत. ह्यांशिवाय आणखी दोनशे उमदी घोडा खाशांसाठी म्हणून निराळी होती. प्रत्येक सुभेदाराच्या व हजारी सरदाराच्या हाताखाली एक ब्राह्यण सबनीस व प्रभू कारखानीस असे नोकर होते. त्यांच्या हाताखाली कमीजास्त कारकून असत.
किल्ल्यांची व्यवस्था: महाराजांच्या ताब्यात काही जुने व काही नव्याने बांधलेले सु. 300 किल्ले होते. प्रत्येक किल्ल्यांवर किमान हवालदार (गडकरी), सबनीस आणि कारखानीस असे तीन प्रमुख अधिकारी काम करीत. हवालदाराच्या मदतीस कधीकधी तटसरनौबत किवां क्वचित सरनौबत असे. हवालदाराकडे किल्ल्याचा एकंदर कारभार असे. गडाच्या किल्ल्या हवालदाराच्या ताब्यात असत. किल्ल्यांवरील हवालदारांच्या नेमणुका प्रत्यक्ष शिवाजी महाराज करीत. प्रत्येक किल्ल्यावरील शिबंदी हवालदाराच्या ताब्यात असे.
महाराजांपाशी तोफखाना होता. प्रत्येक किल्ल्यावर तोफा ठेवलेल्या असत. शिवाय लष्कराबरोबर चालविण्यासाठी दोनशे तोफा गाड्यांवर घातलेल्या असत.
आरमार: राज्यसुरक्षिततेसाठी जसे लष्कर आवश्यक तसेच कोकणपट्टी, समुद्रकिणारी व सागरी व्यापार यांच्या संरक्षणासाठी शिवाजी महाराजांना आरमार आवश्यक वाटले. या गरजेतूनच मराठ्यांचे आरमार उदयास आले. शिवाजी महाराजांकडे इंग्रज लोकांच्या म्हणण्यप्रमाणे 1665 मध्ये 30 पासून 150 टन वजनाची लहानमोठी 85 गलबते व 3 मोठ्या डोलकाठ्यांच्या गुराबा अशी जहाजे होती. पुढे गुराबांची संख्या 66 पर्यत वाढली होती. या सर्व आरमारावर 5000 पर्यत आरमारी सैनिक होते. त्यांजवर मुख्याधिपती म्हणून एक सुभेदार असे. आरमारासंबंधीची कामे कारभारी, कारखानीस व सबनीस यांच्यामार्फत होत. आरमाराचा सर्व खर्च महालोमहालीचे शासकीय कोषागार व कोठारे यांतून होई. आरमाराच्या साहित्याकडे शिवाजी महाराजांचे विशेष लक्ष असे. जहाजावरील खलाशांना मासिक तीन होन, सुभेदारास 3000 होन वार्षिक वेतन असे. इतर अधिकाऱ्यांना त्यांच्या श्रेणीप्रमाणेच दोन हजार, एक हजार व पांचशे होन असे वार्षिक वेतन मिळे.
Maratha Empire – Downfall | मराठा साम्राज्याचा ऱ्हास
Maratha Empire – Downfall: मराठा साम्राज्याचा ऱ्हासाची प्रमुख करणे खालीलप्रमाणे आहेत.
वारसाहक्काचे युद्ध : शिवाजीच्या मृत्यूनंतर त्याचे पुत्र शंबाजी आणि राजाराम यांच्यात वारसाहक्काचे युद्ध झाले. शंबाजी विजयी झाला पण नंतर त्याला मुघलांनी पकडले आणि मारले. राजाराम गादीवर बसला पण मुघलांनी त्याला जिंजी किल्ल्यावर पळून जाण्यास भाग पाडले.
राजकीय रचना: अंतर्गत विभाग
मराठा साम्राज्याच्या पतनाचे दुसरे कारण म्हणजे त्यांची स्वतःची रचना. त्याचे स्वरूप संघराज्याचे होते जेथे सत्ता प्रमुख किंवा सरदारांमध्ये (भोंसले, होळकर इ.) सामायिक केली जात असे.
कमकुवत मुत्सद्देगिरी
इतरत्र काय चालले आहे आणि आपले शत्रू काय करत आहेत हे शोधण्याची तसदी मराठ्यांनी घेतली नाही. दूरदृष्टी असलेले राजकारण किंवा प्रभावी धोरण नव्हते. ते त्यांच्या सभोवतालच्या शक्तींशी युती करण्यात अयशस्वी ठरले.
अँग्लो-मराठा युद्धे आणि सहायक युती
1802 मध्ये पेशवा बाजी राव II ने बेसिनच्या तहावर स्वाक्षरी करून सहायक युती स्वीकारली. यामुळे मराठा साम्राज्याचा अधःपतन झाला. 1818 पर्यंत मराठ्यांची सत्ता शेवटी चिरडली गेली आणि मध्य भारतात त्याचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या महान सरदारांनी ईस्ट इंडिया कंपनीचे अधिपत्य स्वीकारले.
Maratha Empire Period | मराठा साम्राज्याचा कालावधी
Maratha Empire Period: 17 व्या शतकात मराठा साम्राज्याचे भारतीय उपखंडाच्या मोठ्या भागावर वर्चस्व होते. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर 1674 पासून हे साम्राज्य औपचारिकपणे अस्तित्वात आले आणि 1818 मध्ये ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या हातून पेशवा बाजीराव II च्या पराभवाने संपले.
Maratha Empire vs Mughal Empire | मराठा साम्राज्य विरुद्ध मुघल साम्राज्य
Maratha Empire vs Mughal Empire: शिवाजी महाराजांनी मुघालासोबत बऱ्याच लढाया केल्या. त्यापैकी महत्वाच्या लढाया खालील तक्त्यात देण्यात आल्या आहे.
| लढाईचे नाव | थोडक्यात तपशील |
| प्रतापगडाची लढाई | 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी महाराष्ट्रातील सातारा शहराजवळील प्रतापगड किल्ल्यावर मराठा राजा छत्रपती शिवाजी महाराज आणि आदिलशाही सेनापती अफझल खान यांच्यात लढाई झाली. |
| कोल्हापूरची लढाई | 28 डिसेंबर 1659 रोजी महाराष्ट्रातील कोल्हापूर शहराजवळ मराठा छत्रपती शिवाजी आणि आदिलशाही फौजा यांच्यात लढाई झाली. |
| पावनखिंडीची लढाई | मराठा सरदार बाजी प्रभू देशपांडे आणि आदिलशहाचा सिद्दी मसूद यांच्यात महाराष्ट्र, भारतातील कोल्हापूर शहराजवळ, किल्ले विशाळगडाच्या परिसरातील डोंगराच्या खिंडीत १३ जुलै १६६० रोजी लढाई झाली. |
| चाकणची लढाई | 1660 मध्ये मराठा साम्राज्य आणि मुघल साम्राज्य यांच्यात लढाई झाली. |
| उंबरखिंडची लढाई | 2 फेब्रुवारी 1661 रोजी छत्रपती शिवाजीच्या नेतृत्वाखालील मराठा आणि मुघलांचा कारतलाब खान यांच्यात लढाई झाली. |
| सुरतची हकालपट्टी | 5 जानेवारी 1664 रोजी छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मुघल कप्तान इनायत खान यांच्यात सुरत, गुजरात, भारत शहराजवळ लढाई झाली. |
| पुरंदरची लढाई | 1665 मध्ये मुघल साम्राज्य आणि मराठा साम्राज्य यांच्यात लढाई झाली. |
| सिंहगडाची लढाई | 4 फेब्रुवारी 1670 रोजी महाराष्ट्रातील पुणे शहराजवळील सिंहगड किल्ल्यावर मराठा शासक शिवाजी महाराजांचे सेनापती तानाजी मालुसरे आणि मुघल सेनापती जयसिंग प्रथमच्या अधिपत्याखालील किल्लेरक्षक उदयभान राठोड यांच्यात लढाई झाली. |
| कल्याणची लढाई | 1682 ते 1683 दरम्यान लढले ज्यात मुघल साम्राज्याच्या बहादूर खानने मराठा सैन्याचा पराभव करून कल्याण ताब्यात घेतले. |
| भूपालगडची लढाई | 1679 मध्ये मुघल आणि मराठा साम्राज्यांमध्ये लढाई झाली ज्यामध्ये मुघलांनी मराठ्यांचा पराभव केला. |
| संगमनेरची लढाई | 1679 मध्ये मुघल साम्राज्य आणि मराठा साम्राज्य यांच्यात लढले गेले. मराठा राजा शिवाजीने लढलेली ही शेवटची लढाई होती. |
Maratha Empire PDF | मराठा साम्राज्याविषयी माहिती PDF
Maratha Empire PDF: मराठा साम्राज्याबद्दल या लेखात थोडक्यात पण महत्वाची माहिती या लेखात दिली आहे. याची आपण Maratha Empire PDF बनवून पुढील अभ्यासासाठी याचा उपयोग करू शकता.
List of National Highways in India (Updated).
See Also
| .Latest Maharashtra Govt. Jobs | Majhi Naukri 2023 |
| Home Page | Adda 247 Marathi |
| Current Affairs in Marathi | Chalu Ghadamodi |
YouTube channel- Adda247 Marathi
Adda247 मराठी App | Add247Marathi Telegram group
