Table of Contents
भारताचे स्थान-विस्तार : वैविध्यपूर्ण आणि समृद्ध सांस्कृतिक वारशाची भूमी असलेल्या भारताला भुरळ पाडणारा आणि भुरळ घालणारा भौगोलिक विस्तार आहे. त्याचा विस्तृत प्रसार, वैविध्यपूर्ण भूप्रदेश, विस्तृत किनारपट्टी आणि असंख्य बेटे यासह त्याची भौगोलिक वैशिष्ट्ये देशाच्या अद्वितीय मोहिनी आणि महत्त्वामध्ये योगदान देतात. या लेखात भारताचे स्थान-विस्तार, खंड, किनारे आणि बेटे यांची चर्चा केली आहे.
| भारताचे स्थान-विस्तार : विहंगावलोकन | |
| श्रेणी | अभ्यास साहित्य |
| साठी उपयुक्त | आदिवासी विकास विभाग भरती 2023 |
| विषय | भारताचा भूगोल |
| लेखाचे नाव | भारताचे स्थान-विस्तार |
भारताचे स्थान
- भारताचे स्थान उत्तर गोलार्धात आहे. त्याचप्रमाणे 0° रेखावृत्ताने पृथ्वीची उभी पूर्व गोलार्ध व पश्चिम गोलार्ध अशी विभागणी केली असून, त्यादृष्टीने भारताचे स्थान पूर्व गोलार्धात आहे म्हणजेच पृथ्वीवरील भारताचे स्थान उत्तर-पूर्व गोलार्धात आहे.
- रशिया, कॅनडा, चीन, अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, ब्राझील आणि ऑस्ट्रेलिया यासाररख्या देशानंतर भारत हे जगातील सातवे मोठे राष्ट्र आहे.
- भारत दक्षिण आशियामध्ये स्थित आहे आणि वायव्येस अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानच्या सीमेवर आहे. उत्तरेला चीन, भूतान आणि नेपाळ आहे. पश्चिम बंगालच्या पूर्वेला म्यानमार आणि पूर्वेला बांगलादेश आहे.
- श्रीलंका हे भारतापासून पाल्क सामुद्रधुनीने आणि मन्नारच्या आखाताने समुद्राच्या एका अरुंद वाहिनीने वेगळे केले आहे.
- ग्रेट निकोबार बेटातील ‘इंदिरा पाँईंट’ हे भारताचे सर्वात दक्षिणेकडील टोक आहे. तर जम्मू व काश्मीर मधील ‘इंदिरा कोल’ हे भारतातील उत्तरेकडील टोक आहे.
- भारताच्या मध्यातून 23 1/20 उत्तर अक्षांश गेले आहे. ते कर्कवृत्त या नावाने ओळखले जाते.
- तर 82 1/20 पूर्व रेखांश देशाच्या मध्यातून गेलेले आहे. हे भारताचे मध्य रेखांश असून ते अलाहाबाद शहराजवळून गेलेले आहे. त्यावरूनच भारताची प्रमाणवेळ (आयएसटी) निश्चित करण्यात आलेली आहे.
भारताचा विस्तार
- भारताचा दक्षिणोत्तर विस्तार हा जम्मू काश्मीर पासून ते तमिळनाडू पर्यंत झालेला आहे. भारताची दक्षिण-उत्तर लांबी 3214 किमी आहे. अक्षवृत्तीय विस्ताराचा देशाच्या हवामानावर तसेच दिवसाच्या कालावधीवर परिणाम होतो.
- भारताचा विस्तार पूर्व अक्षांश गुजरात ते पूर्व रेखांश अरुणाचल प्रदेश आहे.
- भारताची पश्चिम-पूर्व लांबी 2933 किमी आहे, यावरून असे म्हणता येईल की भारताचा दक्षिण-उत्तर विस्तार पश्चिम-पूर्व विस्तारापेक्षा जास्त आहे.
अक्षांश स्थिती
- भारताचा अक्षवृत्तीय (अक्षांश)विस्तार 8 अंश 4′ 28″उत्तर ते 37 अंश 6′ 53″ उत्तर आहे.एकूण अक्षवृत्तीय विस्तार 29 अंश 2′ 25″ आहे.
- भारताचे दक्षिण टोक 6 अंश 45’उत्तर अक्षवृत्तावर असून इंदिरा पाॅईंट या नावाने ओळखले जाते.
- अक्षवृत्तीय विस्ताराचा प्रभाव तापमान,पाऊस,दिवस रात्रीच्या कालावधीवर होतो.
रेखांश स्थिती
- रेखावृत्तीय विस्तार 68 अंश 7′ 33″पूर्व ते 97 अंश 24′ 47″ पूर्व आहे.
- एकूण रेखावृत्तीय विस्तार 29 अंश 17’14″आहे.
- भारत उत्तर आणि पूर्व गोलार्धात आहे भारताच्या मध्यातून कर्कवृत्त जाते.
- रेखावृततीय विस्तारामुळे स्थानिक वेळ बदलते.
- सूर्योदयआणि सूर्यास्त यांच्या वेळा ठरतात.
भारताचा आकार
- भारत हा जगातील सातव्या क्रमांकाचा देश आहे.
- एकूण क्षेत्रफळ 3,287,263 चौरस किलोमीटर किंवा 1,269,219 चौरस मैल आहे.
- भारत उत्तरेकडून दक्षिणेकडे 3,214 किमी किंवा 1,997 मैल आणि पूर्वेकडून पश्चिमेकडे 2,933 किमी किंवा 1,822 मैलांचा विस्तार करतो.
भारताची किनारपट्टी
- भारताला पश्चिमेला अरबी समुद्र, पूर्वेला बंगालचा उपसागर आणि दक्षिणेला हिंदी महासागर, सुमारे 7,500 किमी पसरलेल्या विस्तृत किनारपट्टीचा अभिमान आहे.
- विस्तीर्ण किनारपट्टीने भारताला भरपूर नैसर्गिक संसाधने दिली आहेत, ज्यात गजबजणारी बंदरे, वैविध्यपूर्ण सागरी जीवन आणि जगभरातील पर्यटकांना आकर्षित करणारे नयनरम्य समुद्रकिनारे यांचा समावेश आहे.
- पश्चिम घाट आणि पूर्व घाट, अनुक्रमे पश्चिम आणि पूर्व किनारपट्टीला समांतर वाहणारे, भारताच्या भौगोलिक वैभवात भर घालतात. या पर्वत रांगा केवळ नैसर्गिक सौंदर्यच वाढवत नाहीत तर ते ज्या प्रदेशातून जातात त्या प्रदेशातील हवामान आणि जैवविविधतेवरही प्रभाव टाकतात.
भारताची बेटे
- भारतामध्ये असंख्य आकर्षक बेटे आहेत, प्रत्येकाचे स्वतःचे वेगळे आकर्षण आणि महत्त्व आहे.
- बंगालच्या उपसागरात स्थित अंदमान आणि निकोबार बेटांमध्ये 500 पेक्षा जास्त बेटे आहेत, जी त्यांच्या मूळ किनारे, हिरवीगार जंगले आणि दोलायमान सागरी जीवनासाठी ओळखली जातात. ही बेटे साहसी आणि निसर्गप्रेमींसाठी एक आश्रयस्थान आहेत.
- पश्चिम किनाऱ्यावर लक्षद्वीप बेटे आहेत, प्रवाळ खडक, स्फटिक-स्वच्छ पाणी आणि शांत वातावरणासाठी प्रसिद्ध असलेल्या शांत बेटांचा समूह आहे. ही बेटे एक सुंदर सुटका आणि अस्पर्शित नैसर्गिक लँडस्केपच्या सौंदर्यात स्वतःला विसर्जित करण्याची संधी देतात.
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
