Table of Contents
मराठी व्याकरण: वर्णमाला
वर्णमाला: तोंडावाटे निघणार्या मूलध्वनीला वर्ण असे म्हणतात. मराठीत एकूण 52 वर्ण आहेत. ते खालीलप्रमाणे
स्वर: अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, लू, ए, ऐ, ओ, औ, अं, अ:, ॲ, ऑ
व्यंजन: क, ख, ग, घ, ङ, च, छ, ज, झ, त्र, ट, ठ, ड, ढ, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ, ब, भ, म, य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ, क्ष, ज्ञ
(मराठीत मुळचे 48 वर्ण होते. पण महाराष्ट्र शासन निर्णया नुसार ॲ, ऑ हे इंग्लिश मधील स्वर . व क्ष, ज्ञ यांना विशेष संयुक्त व्यंजन या 4 वर्णाचा वर्णमालेत समावेश करण्यात आला.)
स्वर आणि व्यंजन यांचे उपप्रकार आहेत ते खालील तक्त्यात दिले आहे.
स्वरांचे प्रकार
स्वरांचे प्रकार | |
र्हस्व स्वर |
|
दीर्घ स्वर |
|
संयुक्त स्वर |
|
स्वरादी |
|
व्यंजनाचे प्रकार
व्यंजनाचे प्रकार | |
स्पर्श व्यंजने | क, ख, ग, घ, ड, च, छ, ज, झ, त्र, ट, ठ, ड, द, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ, ब, भ, म |
कठोर व्यंजने | क, ख, च, छ, ट, ठ, त, थ, प, फ |
मृदू व्यंजने | ग, घ, ज, झ, ड, ढ, द, ध, ब ,भ |
अनुनासिके | ड, त्र, ण, न, म |
शब्दांच्या जाती
विकारी शब्द: लिंग, वचन व विभक्ती मुळे ज्या शब्दात बदल होतो त्यास विकारी शब्द असे म्हणतात. (नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापद)
अविकारी शब्द: लिंग, वचन व विभक्ती मुळे ज्या शब्दात बदल होत नाही त्यास विकारी शब्द असे म्हणतात.
नाम
नाम: सृष्टीतील कोणत्याही घटकाला ओळखण्यासाठी वापरण्यात येणारा विकारी शब्द म्हणजे नाम होय. नामाचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत.
नामाचे प्रकार:
- सामान्य नाम
- विशेष नाम
- भाववाचक नाम
सामान्य नाम: एकाच जातीच्या पदार्थातील समान गुणधर्मामुळे त्या वस्तूला जे सर्वसामान्य नाव दिले जाते त्याला ‘सामान्य नाम’ असे म्हणतात. उदा. घर, मुलगी, पाणी, सोने
सामान्य नामाचे दोन प्रकार पडतात.
- पदार्थवाचक नाम: तांबे, कापड, पीठ
- समूहवाचक नाम: जुडी, ढिगारा
विशेष नाम: ज्या नामाने जातीचा बोध होत नसून त्या जातीतील एका विशिष्ट व्यक्तीचा, वस्तूचा किंवा प्राण्याचा बोध होतो त्यास ‘विशेष नाम’ असे म्हणतात. उदा. राम, निखील, औरंगाबाद
भाववाचक नाम: ज्या नामाने प्राणी किंवा वस्तु यांच्यामध्ये असलेल्या गुण, धर्म, किंवा भाव यांचा बोध होतो. त्याला ‘भाववाचक नाम’ असे म्हणतात. उदा. सौंदर्य, धैर्य, गर्व
सर्वनाम
सर्वनाम: वाक्यातील नामाचा वारंवार होणारा उच्चार टाळावा म्हणून नामाच्या ऐवजी येणार्या शब्दाला सर्वनाम असे म्हणतात.
सर्वनामाचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहे.
- पुरुषवाचक सर्वनाम
- दर्शक सर्वनाम
- संबंधी सर्वनाम
- प्रश्नार्थक सर्वनाम
- सामान्य / अनिश्चित सर्वनाम
- आत्मवाचक सर्वनाम
पुरुषवाचक सर्वनाम: पुरुषवाचक सर्वनामाचे तीन प्रकार पडतात.
- प्रथम पुरुषवाचक : स्वतः चा उल्लेख करणे (मी, आम्ही, आपण)
- द्वितीय पुरुषवाचक : समोरच्या व्यक्तीचा उल्लेख करणे (तू, तुम्ही)
- तृतीय पुरुषवाचक : तिसर्या व्यक्तींचा उल्लेख करणे (तो, ती, ते)
दर्शक सर्वनाम: जवळची किंवा दूरची वस्तू दाखविण्याकरीता जे सर्वनाम वापरले जाते. त्यास दर्शक सर्वनाम म्हणतात. उदा. हा, ही, हे, तो, ती, ते.
संबंधी सर्वनाम: वाक्यात पुढे येणार्या दर्शक सर्वनामांशी संबंध दाखविणार्या सर्वनामाला संबंधी सर्वनाम असे म्हणतात. उदा.जो, जी, जे, ज्या
प्रश्नार्थक सर्वनाम: ज्या सर्वनामाचा उपयोग वाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी केला जातो त्या सर्वनामास प्रश्नार्थक सर्वनाम असे म्हणतात. उदा. कोण, कुणास, काय, कोणी
सामान्य / अनिश्चित सर्वनाम: कोण, काय, कोणी, कोणास, कोणाला, ही सर्वनामे वाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी न येता ती कोणत्या नामाबद्दल आली आहे ते निश्चित सांगता येत नाही तेव्हा त्यांना अनिश्चित सर्वनाम म्हणतात. उदा. कोणी कोणास चीडवू नये.
आत्मवाचक सर्वनाम: एकाच वाक्यात आधी आलेल्या नामाचा किंवा सर्वनामाचा पुन्हा उल्लेख करतांना ज्या सर्वनामाचा उपयोग होतो. त्याला आत्मवाचक सर्वनाम असे म्हणतात. उदा. स्वतः
विशेषण
विशेषण: नामाबद्दल विशेष माहिती सांगणार्या शब्दास विशेषण असे म्हणतात.
विशेषणाचे प्रकार: विशेषणाची प्रमुख तीन प्रकार पडतात
- गुणवाचक विशेषण
- संख्यावाचक विशेषण
- सार्वनामिक विशेषण
गुणवाचक विशेषण: नामाचा कोणत्याही प्रकारचा गुण किंवा विशेष माहिती दाखविणाऱ्या विशेषणाला “गुणवाचक विशेषण” असे म्हणतात. उदा. सुंदर, गोड, कडू
संख्यावाचक विशेषण: ज्या विशेषणांच्या योगाने नामाची संख्या दाखविली जाते त्यास संख्या विशेषण असे म्हणतात.संख्यावाचक विशेषणाचे प्रकार व उदा. खाली दिलेली आहे
- गणनावाचक: एक, दोन,
- क्रमवाचक: पहिला, पाचवा
- आवृत्तिवाचक: द्विगुणीत
- पृथ्वकत्व वाचक: एक एक
- अनिश्चित: काही, सर्व
सार्वनामिक विशेषण: सर्वनामांपासून बनलेल्या विशेषणांना सार्वनामिक विशेषण असे म्हणतात. उदा. हे, ते, असले
क्रियापद
क्रियापद: वाक्यामधील क्रिया दर्शविणार्या ज्या विकारी शब्दामुळे वाक्यातील क्रिया दर्शविली जाते व त्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होतो. वाक्यातील अशा क्रियावाचक शब्दाला क्रियापद असे म्हणतात.
क्रियापदाचे प्रकार
- सकर्मक क्रियापद
- अकर्मक क्रियापद
सकर्मक क्रियापद: ज्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होण्याकरिता जेव्हा कर्माची गरज असते, त्या क्रियापदाला त्या वाक्यातील सकर्मक क्रियापद असे म्हणतात. उदा. पक्षी मासा पकडतो.
अकर्मक क्रियापद: ज्या क्रियापदांचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी कर्मांची आवश्यकता नसते. म्हणजे क्रिया कर्त्यापासून सुरू होते व कर्त्यापाशीच थांबते त्यांना ‘अकर्मक क्रियापदे’ असे म्हणतात. उदा. ते उठले.
क्रियाविशेषण
क्रियाविशेषण: क्रियापदाची विशेष माहिती सांगून क्रियापदाची व्याप्ती मर्यादित करणार्या शब्दाला क्रियाविशेषण असे म्हणतात.
अ. क्र. | क्रियाविशेषणाचे प्रकार | क्रियाविशेषण अव्यय |
1 | कालवाचक क्रियाविशेषण | |
कालदर्शक | आधी, सध्या, पूर्वी | |
सातत्यदर्शक | नित्य, सदा, नेहमी | |
आवृत्तीदर्शक | दररोज, पुन्हापुन्हा | |
2 | स्थलवाचक क्रियाविशेषण | |
स्थितीदर्शक | येथे, तेथे, जेथे, वर, खाली | |
गतिदर्शक | इकडून, तिकडून, मागून, पुढून | |
3 | रितीवाचक क्रियाविशेषण | असे, तसे जसे, कसे, उगीच, व्यर्थ, फुकट |
4 | परिमाणवाचक क्रियाविशेषण | कमी, जास्त, किंचित, जरा, काहीसा, थोडा, क्वचित |
5 | प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण | का, ना, केव्हा |
6 | निषेधार्थक क्रियाविशेषण | न, ना |
शब्दयोगी अव्यये
शब्दयोगी अव्यये: वाक्यामधील जे शब्द स्वतंत्र न येता नामासोबत जोडून येतात आणि या दोन्ही शब्दामिळून तयार होणारा संयुक्त शब्द त्याच वाक्यामधील इतर शब्दांशी असलेला संबंध दर्शवितो. या जोडून येणार्या शब्दांना शब्दयोगी अव्यये असे म्हणतात.
शब्दयोगी अव्यय प्रकार
- कालवाचक – पूर्वी, पुढे, आधी, नंतर, पर्यंत, पावेतो, गतिवाचक, आतून, खालून, मधून, पर्यंत.
- स्थलवाचक – आत, बाहेर, मागे, पुढे, मध्ये, अलीकडे, समोर, जवळ, ठायी, पाशी, नजीक.
- करणवाचक – मुळे, योगे, करून, कडून, व्दारा, करवी, हाती
- हेतुवाचक – साठी, कारणे, करिता, अथा, प्रीत्यर्थ, निमित्त, स्तव
- व्यक्तिरेखा वाचक – शिवाय, खेरीज, विना, वाचून, व्यक्तिरिक्त, परता
- तुलनावाचक – पेक्षा, तर, तम, मध्ये, परीस
- योग्यतावाचक – योग्य, सारखा, समान, सम, सयान, प्रमाणे, बरहुकूम
- कैवल्यवाचक – मात्र, ना, पण, फक्त, केवळ
- संग्रहवाचक – सुद्धा, देखील, ही, पण, बारीक, केवळ, फक्त
- संबंधवाचक – विषयी, विशी, विषयी
- साहचर्यवाचक – बरोबर, सह, संगे, सकट, सहित, रावे, निशी, समवेत
- भागवाचक – पैकी, पोटी, आतून
- विनिमयवाचक – बद्दल, ऐवजी, जागी, बदली
- दिकवाचक – प्रत, प्रति, कडे, लागी
- विरोधावाचक – विरुद्ध, वीण, उलटे, उलट
- परिणाम वाचक – भर
उभयान्वयी अव्यये
उभयान्वयी अव्यये: दोन किंवा अधिक शब्द, अथवा दोन किंवा अधिक वाक्ये जोडणार्या अविकारी शब्दाला अभयान्वयी अव्यये असे म्हणतात.
उभायान्वयी अव्ययाचे 2 प्रकार पडतात.
- समानत्वदर्शक / प्रधानत्वसूचक उभयान्वयी अव्यये.
- असमानत्वदर्शक / गौणत्वसूचक उभयान्वयी अव्यये
केवल प्रयोगी अव्यय
केवल प्रयोगी अव्यय: आपल्या मनातील दु:ख, आश्चर्य इत्यादी भावना व्यक्त करणार्या शब्दांना केवलप्रयोगी अव्यय किंवा उद्गारवाची शब्द असे म्हणतात. त्याचे प्रकार व उदाहरणे खालीलप्रमाणे आहेत.
- हर्षदर्शक : अहाहा, वाहवा, वा, अहा, वा-वा, ओ-हो
- शोकदर्शक : आई ग, अगाई, हाय, हायहाय, ऊं, अं, अरेरे
- आश्चर्यदर्शक : ऑ, ओहो, अबब, अहाहा, बापरे, ओ, अरेच्या
- प्रशंसादर्शक : छान, वाहवा, भले, शाब्बास, ठीक, फक्कड खाशी
- संमतीदर्शक : ठीक, जीहा, हा, बराय, अच्छा
- विरोधदर्शक : छेछे, अहं, ऊं, हू, हॅट, छट, छे, च
- तिरस्कारदर्शक : शी, शु, शिक्क, इश्श, हुडत, हुड, फुस, हत, छत, छी
- संबोधनदर्शक : अग, अरे, अहो, ए, अगा, अगो, बा, रे
Note: महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.