Table of Contents
चिपको आंदोलन | The Chipko Movement
चिपको आंदोलन | The Chipko Movement : अहिंसक चिपको आंदोलन, ज्याला चिपको आंदोलन असेही संबोधले जाते, 1973 मध्ये उत्तराखंडच्या हिमालयीन भागात स्थापन करण्यात आले होते. “चिपको” या शब्दाचा शब्दशः अर्थ “मिठी” असा होतो, म्हणून या चळवळीचे नाव त्यांच्या बचावासाठी झाडांना मिठी मारणाऱ्या आंदोलकांवरून पडले. ग्रामीण भारतातील शेतकऱ्यांनी, विशेषतः महिलांनी 1970 च्या दशकात ही पर्यावरण मोहीम सुरू केली. सरकारी प्रयोजित वृक्षतोडीपासून लाकूड आणि झाडांचे संरक्षण करणे हे चिपको चळवळीचे मुख्य ध्येय होते.
चिपको आंदोलन | The Chipko Movement : विहंगावलोकन
चिपको चळवळीबद्दल तुम्ही या लेखात शिकाल.
| चिपको आंदोलन | The Chipko Movement : विहंगावलोकन | |
| श्रेणी | अभ्यास साहित्य |
| उपयोगिता | आदिवासी विकास विभाग भरती आणि इतर सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी उपयुक्त |
| विषय | सामान्य ज्ञान |
| लेखाचे नाव | चिपको आंदोलन | The Chipko Movement |
| लेखातील प्रमुख मुद्दे |
|
चिपको आंदोलन म्हणजे काय?
- ही एक सामाजिक-पर्यावरणीय संस्था आहे जी झाडांना पडण्यापासून रोखण्यासाठी मिठी मारली आणि सत्याग्रह आणि अहिंसक प्रतिकार यासारख्या गांधीवादी तंत्रांचा वापर केला.
- 1970 च्या दशकाच्या सुरुवातीस, उत्तराखंडच्या गढवाल हिमालयात जलद जंगलतोडीची चिंता वाढत असताना, समकालीन चिपको चळवळीचा जन्म झाला.
- राज्य वन विभागाच्या कंत्राटदार यंत्रणेने निर्माण केलेल्या धोक्याला प्रतिसाद म्हणून, उत्तराखंड, भारतातील रेणी गाव, हेमवालघाटी, चमोली जिल्हा आणि हेमवालघाटी येथील शेतकरी महिलांच्या गटाने 26 मार्च 1974 रोजी वृक्षतोड थांबवण्यासाठी आणि त्यांच्या परंपरागत जंगलावर पुन्हा हक्क मिळवण्यासाठी कारवाई केली. त्यांच्या कृतीतून परिसरातील तळागाळातील इतर हजारो उपक्रमांना प्रेरणा मिळाली.
- 1980 च्या दशकात या चळवळीला भारतात जोर आला आणि परिणामी, लोक-संवेदनशील वन धोरणे तयार केली गेली, ज्यामुळे विंध्य आणि पश्चिम घाट सारख्या ठिकाणी खुली वृक्षतोड बंद झाली.
चिपको आंदोलनाची कारणे
- 1963 मध्ये चीन-भारत सीमा विवाद मिटल्यानंतर, विकास वाढला, विशेषत: भारताच्या उत्तर प्रदेश राज्यातील ग्रामीण हिमालयीन प्रदेशांमध्ये.
- संघर्षादरम्यान तयार केलेल्या अंतर्गत मार्गांनी या प्रदेशातील विपुल वनसंपत्तीमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी असंख्य परदेशी वृक्षतोड कॉर्पोरेशन्सना आकर्षित केले.
- ग्रामीण ग्रामस्थ उदरनिर्वाहासाठी-प्रत्यक्षपणे, अन्न आणि इंधनासाठी आणि अप्रत्यक्षपणे, जलशुद्धीकरण आणि माती स्थिरीकरण यांसारख्या सेवांसाठी मोठ्या प्रमाणावर जंगलांवर अवलंबून असतानाही-सरकारच्या धोरणामुळे त्यांना जमिनीचे व्यवस्थापन करण्यापासून रोखले गेले आणि त्यांना लाकूड मिळवण्यापासून रोखले गेले. .
- जंगले साफ केल्याने कृषी उत्पन्नात घट झाली, धूप झाली, पाण्याचा पुरवठा कमी झाला आणि जवळपासच्या समुदायांच्या लक्षणीय टक्केवारीत पूर आला.
- व्यावसायिक लॉगिंग ऑपरेशन्स वारंवार खराबपणे व्यवस्थापित केल्या गेल्या.
- चिपको आंदोलनामागे हीच प्रेरणा होती.
चिपको आंदोलनाचे नेते
- चिपकोच्या सर्वात उल्लेखनीय पैलूंपैकी एक म्हणजे महिला ग्रामस्थांचा व्यापक सहभाग.
- उत्तराखंडचा कणा असलेल्या कृषी अर्थव्यवस्थेमुळे, पर्यावरणाचा ऱ्हास आणि जंगलतोडीचा थेट परिणाम महिलांवर झाला, ज्यामुळे त्यांना समस्यांशी संपर्क साधणे सोपे झाले.
- या प्रतिबद्धतेचा चिपकोच्या विश्वासावर किती परिणाम झाला किंवा परिणाम झाला यावर शैक्षणिक वर्तुळात जोरदार चर्चा झाली.
- असे असूनही, गौरा देवी, सुदेशा देवी आणि घनश्याम रतुरी, एक चिपको कवी, ज्यांची गाणी हिमालयीन प्रदेशात अजूनही लोकप्रिय आहेत, अशा दोन्ही पुरुष आणि महिला कार्यकर्त्यांनी लढ्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावल्या.
- सुंदरलाल बहुगुणा यांना 2009 मध्ये पद्मविभूषण आणि 1982 मध्ये चंडी प्रसाद भट्ट यांना रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार मिळाला होता.
चिपको आंदोलनाची सहा तत्त्वे
- खत, माती, पाणी आणि ऊर्जेच्या आवश्यक गरजा पूर्ण करण्यासाठी विशिष्ट भौगोलिक प्रदेशात केवळ विशिष्ट झाडे आणि वनस्पतींची लागवड केली पाहिजे असे चिपको स्वयंसेवकांचे मत होते.
- कार्यकर्त्यांनी आग्रह धरला की भूस्खलन आणि मातीची धूप होण्याची असुरक्षित ठिकाणे, तसेच जलस्रोतांचे संरक्षण करण्यासाठी जंगले आवश्यक आहेत, अशी ठिकाणे ओळखून बाजूला ठेवावीत.
- स्थानिक वनवासी आणि जवळपास राहणारे आणि आपल्या उदरनिर्वाहासाठी जंगलातील मालावर अवलंबून राहणाऱ्यांना हक्क आणि त्यांना सहज प्रवेश मिळायला हवा.
- वनवृद्धी, शोषण आणि संवर्धनाच्या बाबतीत ठेकेदार यंत्रणा पूर्णपणे सोडून देण्याची गरज आहे.
- त्याऐवजी, या प्रदेशातील रहिवाशांमध्ये समुदाय सहभाग आयोजित केला पाहिजे आणि त्यांना प्रोत्साहन दिले पाहिजे. स्थानिक लोकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी आणि गावकऱ्यांना बाहेर पडण्यापासून रोखण्यासाठी, किरकोळ वन उत्पादनांवर आधारित स्थानिक ग्रामोद्योग स्थापन केले पाहिजेत.
चिपको आंदोलनाचा प्रभाव
- चिपको आंदोलनाला दहा वर्षांच्या उग्र निदर्शनांनंतर 1980 मध्ये अखेर यश मिळाले.
- याव्यतिरिक्त, सरकारने हिमालयीन जंगलात झाडे तोडण्यावर 15 वर्षांची बंदी घातली आहे.
- शिवाय, विंध्य आणि पश्चिम घाटातील जंगलांमध्ये बंदी घालण्यात आली.
- या चळवळीसोबतच, वनहक्कांची अधिक समज आणि सरकारी निर्णयांवर प्रभाव टाकण्यासाठी तळागाळातील कृती करण्याच्या क्षमतेत योगदान दिले.
- या व्यतिरिक्त, वार्षिक स्टेट ऑफ फॉरेस्ट रिपोर्ट 2017 नुसार, 2015 आणि 2017 दरम्यान भारताचे वनक्षेत्र काहीसे वाढले आहे.
- हे पश्चिम घाटातील मोठ्या ॲपिको मोहिमेसाठी एक महत्त्वपूर्ण प्रेरणा स्रोत म्हणून काम केले आहे, ज्याने पर्यावरणीय विनाशाशी लढा देणाऱ्या इतर उपक्रमांना पाठिंबा दिला.
चिपको आंदोलन आणि सुंदरलाल बहुगुणा
- सुप्रसिद्ध गांधीवादी सुंदरलाल बहुगुणा हे या चळवळीचे प्रमुख आहेत.
- शिवाय, “पर्यावरणशास्त्र ही कायमस्वरूपी अर्थव्यवस्था आहे” हे चिपको घोषवाक्य घेऊन येण्याचे श्रेय त्यांना दिले जाते.
- पुढे, १९७० च्या चिपको चळवळीदरम्यान, त्यांनी पर्यावरण आणि अधिवास या अधिक महत्त्वाच्या आहेत या मताचा प्रसार केला.
- पर्यावरण आणि अर्थव्यवस्था एकत्र राहिली पाहिजे, असा विचारही त्यांनी केला.
- सुंदरलाल बहुगुणा यांनी पर्यावरणातील झाडांचे महत्त्व अधोरेखित करून स्थानिकांचे प्रबोधन केले कारण ते मातीची धूप थांबवतात, शुद्ध हवा निर्माण करतात आणि पाऊस पाडतात.
- 1980 मध्ये ग्रीन फेलिंग बंदी लागू करण्याची पंतप्रधान गांधींची निवड बहुगुणा यांच्यावरही प्रभाव टाकत होती.
सुंदरलाल बहुगुणा
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
